Жаҳон ҳамжамияти фақат ишончли ва ликвид валютага суянади. Долларга бўлган ишонч аллақачон секин-асталик билан сўнмоқда. Энди эса, Трамп ҳукмронлиги даврида АҚШ ўзини жуда номаъқул, бепарво ва ҳатто тажовузкор тутмоқда: ўз иттифоқдошларига қарши савдо уруши бошлаган давлатга ким ҳам ишонарди?
Кўплаб мамлакатлар доллардан ҳозирнинг ўзида воз кечмоқчи, аммо уларда ишончли муқобил йўқ. Келинг, валюта гегемони бўлган АҚШ долларини қайси пул алмаштириши мумкинлигига назар ташлайлик.
Нега доллар ҳануз дунёда ҳукмрон?
Доллар юз йилдирки, жаҳон иқтисодиётида етакчи ўринда турибди. У бу мартабага ўз вақтида биринчи жаҳон уруши ортидан қийин аҳволга тушиб қолган Британиянинг заифлашуви ортидан британия фунтини сиқиб чиқариб эришган. Аммо АҚШ, ўша даврдаги Британиядан фарқли равишда, ҳануз кучли: Халқаро валюта жамғармаси маълумотларига кўра, 2024 йилда мамлакатнинг жаҳон ЯИМдаги улуши 26 фоизни ташкил этган, 1980 йилда эса бу кўрсаткич 25 фоиз бўлган. Хитойнинг бу даврдаги шиддатли ўсишини инобатга олсак, бу жуда таъсирли рақамдир. Америка ҳанузгача технология соҳасида етакчиликни сақламоқда ва ҳарбий устунликка эга. Унинг молия бозорлари дунёдаги энг чуқур ва ликвид ҳисобланади.
2023 йилнинг тўртинчи чорагида жаҳон захираларининг 58 фоизи долларда сақланган. Бу 1999 йил бошидаги 71 фоиздан кам бўлса ҳам, аммо ҳануз 20 фоизли кўрсаткичга эга евродан анча юқори. MacroMicro маълумотларига кўра, ҳали ҳам халқаро савдо молиялаштиришининг 81 фоизи, халқаро облигацияларнинг 48 фоизи ва трансчегаравий банк ўтказмаларининг 47 фоизи долларда ифодаланмоқда.
Чарлз Киндлбергер ўз асарларида очиқ жаҳон иқтисодиёти барқарорлиги фақатгина асосий гегемон томонидан муҳим ижтимоий неъматлар — очиқ бозорлар, барқарор валюта ва инқироз пайтида «охирги инстанция қарз берувчиси» каби функцияларни таъминлаб берилса, амалга ошиши мумкинлигини таъкидлаган. Британия 1914 йилгача бу уч шартни бажарган. 1945 йилдан кейин эса бу масъулиятни АҚШ зиммасига олган. Аммо оралиқда Британия бу вазифани бажара олмаган, АҚШ эса бажаришни истамаган. Натижа — ҳалокатли инқироз бўлган.
Долларга ишонч инқирозининг сабаблари
Доллар даври кўплаб силкинишлардан ўтган. Европада ва Японияда урушдан кейинги тикланиш Бреттон-Вудс тузилмасининг узилишига сабаб бўлди. 1971 йили ўша пайтда Трампга энг кўп ўхшаш сиёсатчи — Ричард Никсон долларни девалвация қилди. Бу юқори инфляцияга сабаб бўлди, у 1980-йиллардагина бартараф этилди. Натижада, эркин курслар, Европа валюталари механизми ва кейинчалик еврога асос солинди.
Иқтисодчилар эркин курслар шароитида валюталар захираси аҳамияти йўқолади, деб ўйлаган эди. Аммо 1990-йиллар охиридаги Осиё молиявий инқирози бунинг аксини исботлади. АҚШ Федерал захира тизими кредитлари ҳам 2008–2009 йиллар молиявий инқирозидаги ўрни билан ҳануз муҳимлигини кўрсатди.
Киндлбергер шарти ҳали ҳам аҳамиятли. Тармоқ эффекти — ҳозирги етакчи валютани ишлатиш барчаларга фойда олиб келади. Аммо агар гегемон ҳар қандай иқтисодий босим воситасини, жумладан, молиявий санкцияларни ҳам ўзига маъқул натижаларга эришиш учун ишлатса, нима бўлади? Агар у ўз молиявий барқарорлиги ва институционал пойдеворларини емирса, нима бўлади? Агар унинг раҳбари — номаъқул ва чегара билмас «бузғунчи» бўлса, нима бўлади?
Бундай шароитда ҳам давлатлар, ҳам оддий фуқаролар муқобилларни ахтара бошлайди. Аммо муаммо шундаки — бугунги етакчи гегемондан ҳам ёмонроқ кўринадиган вариантлардан бошқаси кўринмаяпти.
Валюта пойгасида ким ғолиб чиқади: юан, евро ёки доллар?
Юан Хитой билан савдо учун идеал валютага айланиши мумкин эди. Аммо мамлакат капитал устидан назоратни сақлаб қолган ва унинг ички бозорлари ҳанузгача ликвид эмас. Бу чекловлар Хитой Коммунистик партиясининг асосий устувор мақсадини акс эттиради — яъни иқтисодий ва сиёсий назоратни таъминлаш. Эҳтимол, Хитой ҳам иқтисодий мажбурлаш воситаларидан фойдаланади. Шу боис у АҚШ каби ликвид ва хавфсиз активларни таклиф эта олмайди.
Евро юанда мавжуд камчиликлардан азият чекмайди. У долларни қисман алмаштира оладими. Алалхусус, Лондон бизнес мактаби профессори Элен Рей шундай фикрда. Унингча, бу эҳтимолдан холи эмас. Аммо евронинг ҳам ўзига хос муаммолари бор. Еврозона сиёсий иттифоқ эмас, балки мустақил давлатлар клубидир. Шу боис у ичидаги сиёсий парчаланиш иқтисодиётда ҳам акс этади. Бу эса инновация ва ўсиш имкониятларини чеклайди. Энг муҳими — Европа Иттифоқи ҳеч қачон гегемон бўлмаган. Унинг жозибадорлиги бугунги ёмон ҳолатдаги АҚШдан устун бўлиши мумкин, аммо ўзининг энг яхши давридаги Америка билан таққослаб бўлмайди.
Шундай қилиб, олдимизда уч хил сценарий рақобати турибди. Биринчиси: Хитой ёки еврозонанинг тубдан ўзгариши ва улардан бири асосий жаҳон валютасининг эмитентига айланиши. Иккинчиси: икки-учта рақобатлашувчи валютага асосланган дунё, улар ҳар бири ўз минтақасида ҳукмрон бўлади. Аммо бундай ҳолда тармоқ эффекти беқарорликка олиб келади — одамлар валютадан валютага ўтишда иккиланиб қолади. Бу 1920–1930-йилларни эслатади. Учинчиси: доллар ҳукмронлигининг сақланиб қолиши.
Бу ҳукмронлик қандай кўринишда бўлади? Идеал ҳолат — АҚШ дунё ишончини қайта тиклаши. Аммо бу борада ишонч ортиб бориши ўрнига, ички ва ташқи зарарли сиёсатлар фонида аксинча, сўнаётганга ўхшайди. «Кўрлар ичида бир кўзли подшоҳ» деган мақол бор. Бу ерда ҳам шунга ўхшаш ҳолат: муносиб рақобатчи бўлмаган тақдирда, муаммоларга эга валюта ҳам ҳукмронликни сақлаб қолаверади. Бундай ҳолат Трампга ёқади. Қолганларнинг аксар қисми эса унга қарши бўлади.
Мартин Вулф, Financial Times нашрининг етакчи иқтисодий шарҳловчиси