Ўзбекистонда «ҳозироқ олинг – кейин бўлиб тўланг» тамойили асосида амалга оширилаётган насия тўлов схемалари оммалашиб бораётгани билан бирга молиявий барқарорлик учун жиддий хавфлар юзага келтирмоқда. Марказий банк таҳлилларига кўра, мазкур бозорда яширин қарз юки ўсмоқда, тўлов интизоми суст, шартлар шаффоф эмас ва кўпинча истеъмолчилар ортиқча тўловларга дуч келмоқда.
Марказий банкнинг «Насия бозори таҳлили» ҳисоботи (2025) да қайд этилишича, 2019-2023 йилларда дунё бўйлаб насия платформалари орқали сотувлар ҳажми тахминан 50 млрд доллардан 370 млрд долларгача ёки қарийб 7,5 баробарга ортган.
Насия истеъмолчиларининг асосий қисмини 35 ёшгача бўлган ёшлар ташкил этади. Уларнинг аксари бир вақтнинг ўзида бир нечта шартномалар асосида насия маҳсулотларидан фойдаланмоқда. Шундай шароитда, уларнинг молиявий имкониятлари ортида қолмоқда. Марказий банк маълумотига кўра, 2024 йилда насия шартномаларининг умумий сони 973 мингга етган.
Маиший техника дўконларидаги насия шартлари одатда юқори устамалар билан амалга оширилади. Масалан, айрим смартфонлар 12 ойлик насияда сотиб олинганда товарнинг умумий қиймати 40–45 фоизга қимматлашади. Бу эса оддий банк микрокредитига нисбатан икки-уч баробар ортиқ тўлов деганидир. Қолаверса, насия ташкилотлари банкларга нисбатан юмшоқ текширув асосида хизмат кўрсатади, бу эса яширин ва назоратсиз қарзларга олиб келмоқда.
Марказий банк бу ҳолатни тартибга солиш, насия шартларини аниқлаш ва истеъмолчиларни ҳимоя қилиш механизмларини жорий этиш зарурлигини таъкидламоқда. Ҳозирги вазиятда бозордаги молиявий хатарлар ўсиши фуқароларнинг кредит рейтингини тушириш, иқтисодий шокларга таъсирчанлигини ошириш ва умумий барқарорликка салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Таҳлилга кўра, 2027 йилга қадар Ўзбекистон насия бозорига оид махсус ҳуқуқий асос яратиши, операторлар фаолиятини лицензиялаш ва маълумотлар базасини умумийлаштириш вазифаларини амалга ошириши лозим. Бу нафақат истеъмолчилар, балки молия тизими учун ҳам муҳим қадам бўлади.