У Эронга музокараларни қайта бошлаш имконини бериш учун икки ҳафталик танаффусга рози бўлганини дунёга маълум қилиб, сўнг дарҳол бомбалашни бошлади.
Бу ерда маълум бир намуна кўзга ташланади: Трамп хусусида энг башорат қилиб бўладиган нарса — бу унинг ҳаракатларини олдиндан айтиб бўлмайдиган инсонлигидир. У фикрини ўзгартиради. Ўзига ўзи зид гапиради. Мутлақо изчил эмас, дейилади BBC мақоласида.
«[Трамп] қарор қабул қилиш тизимини жуда марказлаштирилган шаклда тузди, эҳтимол, бу — Ричард Никсондан бери ташқи сиёсат соҳасидаги энг марказлаштирилган тизим бўлса керак, — дейди Лондон иқтисодиёт мактаби халқаро муносабатлар профессори Питер Трубовиц. — Бу эса сиёсий қарорларни Трампнинг характери, унинг афзалликлари ва табиатига янада боғлиқ қилиб қўяди».
Трамп бу хусусиятидан сиёсий мақсадда фойдаланган: у ўзининг ҳаракатларини олдиндан айтиб бўлмаслигини асосий стратегик ва сиёсий афзалликка айлантирди. У башорат қилиб бўлмасликни бутун бошли доктрина даражасига кўтарди. Энди эса у Оқ уйга келган шахсий хусусият ташқи ва мудофаа сиёсатини белгилаб бераяпти.
Бу эса жаҳон тартибини ўзгартирмоқда.
Сиёсатшунослар буни «телба назарияси» (Madman Theory) деб аташади. Унга кўра, дунё даражасидаги давлат раҳбари рақибини тушкунликка тушириш учун ўзининг табиати туфайли ҳар қандай ишга қодир эканлигига ишонтиришга уринади. Агар тўғри қўлланилса, бу мажбурлаш усулига айланиши мумкин ва Трамп бундан натижа чиқаяпти, деб ҳисоблайди. У иттифоқчиларни ўз хоҳишига кўра ҳаракат қилишга мажбурлаяпти.
Аммо бу ёндашув душманларга қарши ҳам иш бериши мумкинми? Ва у нуқсонга айланиб қолмайдими: яъни, рақибларни чалғитиш учун нозик психологик усулдан фойдаланиш ўрнига, Трамп ўзининг яхши ҳужжатлаштирилган ва кўп марта намоён бўлган шахсий хусусиятларини намойиш этиб, аксинча, ҳаракатларини янада олдиндан кўрса бўладиган шахсга айланмаяптими?
Иттифоқчиларга ҳужум ва Путинга хайрихоҳлик
Доналд Трамп ўзининг иккинчи президентлик муддатини Россия президенти Владимир Путинга нисбатан илиқ муносабатлар ва АҚШ иттифоқчиларини танқид қилиш билан бошлади. У Канадага нисбатан ҳақоратли баёнот бериб, бу мамлакат 51-штатга айланиши кераклигини таъкидлади.
Шунингдек, у Данияга қарашли, АҚШ иттифоқчиси бўлган автоном ҳудуд — Гренландияни ҳарбий куч билан аннексия қилиш имкониятини кўриб чиқишга тайёр эканини билдирди. Трамп Панама канали устидан эгалик ва назоратни қайта тиклаш кераклигини ҳам таъкидлади.
НАТОнинг бешинчи моддаси ҳар бир аъзо давлатни бошқаларни ҳимоя қилиш мажбуриятига қўяди. Аммо Трамп АҚШнинг бу жамоавий мудофаага содиқ қолишини шубҳа остида қолдирди.
«Менимча, НАТОнинг бешинчи моддаси ҳаётни сақлаш аппаратига уланган ҳолда турибди», — деган эди Буюк Британиянинг собиқ мудофаа вазири Бен Уоллес.
Янада кескин баёнотни собиқ Бош прокурор Доминик Грив билдирди: «Ҳозирга келиб трансатлантик иттифоқ тугаган».
Трамп маъмурияти аъзоларининг ички ёзишмаларидан сизган маълумотлар уларнинг Европадаги иттифоқчиларига нисбатан қандай таҳқир билан қарашларини кўрсатди.
«Мен ҳам европалик ҳимоясиз «меҳмонлар»га бўлган нафратингизни тўлиқ қўллаб-қувватлайман», — деб ёзган АҚШ мудофаа вазири Пит Ҳегсет ўз ҳамкасбларига. У фикрини шундай сўз билан якунлаган: «БЕЧОРАЛАР».
Жорий йил бошида Мюнхендаги хавфсизлик конференциясида АҚШ вице-президенти Жей Ди Вэнс Вашингтон энди Европанинг хавфсизлиги кафолатчиси бўлиб қолмаслигини маълум қилди.
Аслида, бу АҚШ ва Европа ўртасидаги 80 йиллик трансатлантик ҳамкорлик тарихига нуқта қўйди.
«Трамп қилган ишлар Американинг халқаро мажбуриятларига нисбатан жиддий шубҳалар ва саволлар туғдирмоқда», — дейди профессор Трубовиц.
«[Европадаги] бу давлатлар АҚШ билан хавфсизлик, иқтисодиёт ёки бошқа масалалар бўйича қандай келишувларга эга бўлишларидан қатъи назар, энди бу келишувлар исталган вақтда қайта кўриб чиқилиши мумкин».
«Менимча, Трамп атрофидаги кўпчилик инсонларча, Трампнинг хаьтти-ҳаракатларини олдиндан кўриб бўлмаслик фойдалидир — чунки бу Доналд Трампга АҚШ таъсирини максимал даражада фойдаланиш имконини беради… Бу унинг кўчмас мулк соҳасида музокаралар олиб борган тажрибасидан чиққан хулосалардан бири».
Трампнинг бундай ёндашуви натижа бераётганга ўхшайди. Тўрт ой аввал Британия бош вазири Кир Стармер мамлакат мудофаа ва хавфсизлик харажатларини ЯИМнинг 2,3 фоизидан 2,5 фоизигача оширишини эълон қилганди.
Ўтган ойдаги НАТО саммитида эса бу кўрсаткич 5 фоизгача кўтарилди — бу улкан рақам бўлиб, энди алянснинг қолган аъзолари ҳам шунга интилаяпти.
Башорат қилиб бўлмасликни башорат қилиш
Доналд Трамп — «башорат қилиб бўлмаслик» доктринасини қўллаётган биринчи АҚШ президенти эмас. 1968 йилда АҚШ президенти Ричард Никсон Виетнам урушига нуқта қўймоқчи бўлганида, у шимолий виетнамликларни музокарага мажбурлашда муаммога дуч келган.
Шунда Никсон миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчиси Генри Киссинжерга шундай деган: «Сиз шимолий виетнамлик музокарачиларга айтинг, Никсон — телба инсон. У нималар қилмоқчи эканини билмайсиз, шунинг учун ҳақиқий девоналик бошланишидан олдин келишувга эришганингиз маъқул», — дейди Нотр-Дам университети халқаро муносабатлар профессори Майкл Деш. — «Бу — айнан «телба назарияси”нинг ўзи».
Лондон университет коллежининг сиёсатшунос профессори Жули Норман бугунги кунда ҳам «башорат қилиб бўлмаслик доктринаси» ҳақиқатда мавжуд эканига қўшилади.
«Ҳар куни нима бўлиши мумкинлигини тахмин қилиш жуда қийин, — дейди у. — Бу ҳар доим Трампнинг ёндашуви бўлиб келган».
Трамп ўзининг ўзгарувчан, барқарор бўлмаган шахсияти орқали трансатлантик мудофаа ҳамкорлигининг табиатига сезиларли таъсир кўрсатишга муваффақ бўлди. Айрим европалик етакчилар — Трампнинг яхшилигига эришиш учун бўлса керак — хушомад ва мақтовлар орқали унинг муносабатини сақлашга уринишди.
Июн ойида Ҳаагада бўлиб ўтган НАТО саммити ҳам айнан шундай хушомад ва такаллуфлар майдонига айланди. Саммит олдидан НАТО Бош котиби Марк Рютте Трампга «азизим Доналдга» деб номланган хабар жўнатди. Бу хабарни кейинчалик Трамп оммага ошкор қилди.
«Эрондаги қатъий ҳаракатларингиз учун сизга табрик ва миннатдорлик билдираман — бу ростдан ҳам ҳайратланарли эди», — деб ёзган Рютте.
Ундан ташқари, НАТО аъзолари мудофаа харажатларини ЯИМнинг 5 фоизигача оширишга келишгани ҳақидаги эълон арафасида Рютте «Сиз сўнгги ўн йилликларда бирор президент эришолмаган натижаларга эришмоқчисиз», дея «пахта» қўймоқчи бўлган.
Трампнинг биринчи маъмуриятида коммуникациялар бўйича директор бўлган Энтони Скарамуччи эса бунга нисбатан шундай изоҳ берди: «Жаноб Рютте, у сизни шарманда қилмоқчи. У Air Force One бортида ўтириб, устингиздан кулмоқда».
Айнан шунда, Трампнинг «башорат қилиб бўлмаслик» доктринасидаги заиф нуқта намоён бўлади: бошқалар Трампни мақтовга ўч деб ҳисоблаб, шу асосда ҳаракат қилмоқда. Ёки унда қисқа муддатли ютуқлар муҳим, узоқ ва мураккаб жараёнлар эса унга қизиқ эмас, деб ҳисоблашмоқда.
Агар бу тахминлар тўғри бўлса, Трампнинг душманларини чалғитиш учун «нозик маккорлик» билан ўйнаш имконияти камаяди. Аксинча, унинг шахсий сифатлари анча маълум ва ҳужжатлаштирилган бўлади ва рақиблари бу хусусиятлардан яхши хабардор.
Тахдид ҳам, хушомад ҳам ўтмайдиган рақиблар
Энди эса савол туғилади: «башорат қилиб бўлмаслик доктринаси» ёки «телба назарияси» душманлар билан муносабатда ҳам иш берадими?
Украина президенти Володимир Зеленский — Трамп ва Жей Ди Вэнс томонидан Овал офисида қаттиқ танқидга учраган иттифоқчи — шундан сўнг АҚШга Украина минерал захираларини ўзлаштиришда фойда келтирадиган шартларни таклиф қилди.
Бироқ бошқа ҳолатларда Трампнинг ёрқин гаплари ва таҳдидлари кутилган натижа бермаяпти. Владимир Путин, масалан, Трампнинг ниҳоятда қалин хушомадлари ва очиқ таҳдидларига ҳам мутлақо бефарқ. Навбатдаги телефон суҳбатидан кейин Трамп очиқчасига шундай деди: «Путиннинг урушни тўхтатишга тайёр эмаслиги меннг ҳафсаламни пир қилди».
Эрон масаласи-чи? Трамп ўз сайловчиларини АҚШни Яқин Шарқдаги беадад урушлардан чиқаришга ваъда берган эди. Бироқ Эроннинг ядровий иншоотларига зарба бериш тўғрисидаги қарор — унинг иккинчи президентлик муддатидаги энг башорат қилиб бўлмас сиёсий қадамлардан бири бўлди. Савол шуки: бу чора ҳақиқатан ҳам самара берадими?
Буюк Британиянинг собиқ ташқи ишлар вазири Уилям Ҳейгнинг фикрича, бу ҳаракат аксинча натижа бериб, Эронни ядровий қурол ишлаб чиқаришга янада қатъийроқ ундайди.
Профессор Майкл Деш бу фикрга қўшилади:
«Менимча, Эрон ҳозир ядровий қурол яратиш тўғрисида қарор қабул қилиши эҳтимоли жуда юқори, — дейди у. — Агар улар мутлақ сукунатда тўлиқ технологик циклни якунлаб, ядровий синовни амалга оширишса мен бундан асло ажабланмайман».
«Менимча, АҚШ ва режим алмашиши таҳдидига дуч келган бошқа диктаторлар Саддам Ҳусайн ва Муаммар Қаззофийдан ўта сабоқ олган. Шунинг учун эронликлар ҳар қандай ҳолатда ҳам тўхтатиб қолишга қодир охирги воситани — ядровий қуролни — қўлга киритишни хоҳлашади. Улар учун Саддам ва Қаззофий — қўрқинчли огоҳлантирув, Ким Жонг Ун эса — ижобий мисол».
Жанубий Флорида университети сиёсат профессори ва «Эроннинг юксалиши ва Яқин Шарқда АҚШ билан рақобати» китоби муаллифи Муҳсин Милоний эҳтимолий сценарий сифатида Ислом Республикасининг янада мустаҳкамланишини кўрсатади.
«1980 йили Саддам Ҳусайн Эронга ҳужум қилганда, унинг мақсади Ислом Республикасини йўқ қилиш эди, — дейди у. — Аммо натижа мутлақо тескари бўлди».
«Бу — Исроил ва АҚШнинг хато ҳисоб-китоби эди… Улар агар раҳбариятни йўқ қилсак, Эрон тезда таслим бўлади ёки бутун тузум қулаши мумкин, деб ўйлашди».
Музокараларга йўқолган ишонч
Олдинга назар ташлар эканмиз, Трампнинг башорат қилиб бўлмас стратегик ёндашуви душманлар устидан таъсир ўтказа олмаслиги мумкин. Аммо бу ёндашув иттифоқчилар орасида қандай ўзгаришларга сабаб бўлгани ва улар қанчагача сақланиб қолиши ҳам аниқ эмас.
Бу импулсив жараён бўлиб, АҚШга нисбатан ишончсизлик пайдо бўлиш хавфи бор.
«Агар одамлар АҚШ билан музокараларга ишона олмаса, агар улар Вашингтоннинг ҳимоя ва хавфсизлик масалаларида ёрдам беражагига ишонмаса, у ҳолда улар АҚШ билан ҳамкорлик қилишни хоҳламайди, — дейди профессор Жули Норман. — Шу боис, MAGA тарафдорлари интилаётган иҳоталаниш сиёсати уларнинг ўзига қарши ишлаши мумкин».
Германия канцлери Фридрих Мерцнинг таъкидлашича, Европа энди АҚШдан операцион жиҳатдан мустақил бўлиши керак.
«Бу изоҳнинг аҳамияти шундаки, у АҚШнинг стратегик устувор йўналишлари ўзгарганини тан олишдир, — дейди профессор Питер Трубовиц. — Трампдан олдинги даврга қайтиш мумкин эмас».
«Демак, Европа ҳақиқатдан ҳам оператив жиҳатдан мустақил бўлишга мажбур бўлади».
Профессор Майкл Дешнинг фикрича, Европа ўз мудофаа саноатини жиддий равишда кенгайтиришига тўғри келади. Чунки ҳозирги кунда АҚШда мавжуд бўлган кўплаб имкониятлар Европада йўқ. Масалан, Европанинг разведка инфратузилмаси ривожланган бўлса-да, асосий технология ва қувватлар АҚШ томонидан таъминланмоқда.
«Агар Европа мустақил ҳаракат қилишга мажбур бўлса, у ҳолда ўз қурол-яроғ саноати қувватини жиддий равишда ошириши керак бўлади, — дейди у. — Армия сони ҳам муҳим масалага айланади. Ғарбий Европа Полшага қараб, ўзларига керак бўладиган армия миқдорини белгилашга ҳаракат қилади».
Бу ўзгаришлар йиллар давомида амалга оширилади.
Шуниси қизиқки, Европа мамлакатлари Трампнинг ҳаракатларининг башорат қилиб бўлмаслигидан шунчалик қўрқиб қолдики, натижада улар сўнгги юз йилликда Ғарб хавфсизлик архитектурасида энг йирик ўзгаришларни бошлашди.
«Бу шубҳасиз таъсир қилди, — дейди Трубовиц. — Аммо янада муҳимроғи — Трамп АҚШ ташқи сиёсатининг янги ҳақиқатини очиб берди. АҚШнинг устувор йўналишлари ўзгарган. MAGA ҳаракати учун Хитой — асосий таҳдид, Россия эмас. Европаликлар учун эса бу фикр тўлиқ мос келмайди».
Профессор Муҳсин Милонийнинг фикрича, Трамп дунё тартибини ўзгартиришни эмас, унда АҚШ етакчилигини мустаҳкамлашни мақсад қилган: «Менимча, у Иккинчи жаҳон уруши ортидан шаклланган глобал тартибни бузишни истамаяпти. Аксинча, унда АҚШ етакчилигини янада кучайтирмоқчи. Чунки айнан Хитой бу устунликка таҳдид солаяпти».
Бу эса АҚШ ва Европа ўртасидаги хавфсизлик ва мудофаа соҳаларидаги устувор йўналишларнинг бир-биридан узоқлашиб бораётганини англатади.
Эҳтимол, европалик иттифоқчилар хушомад ва реал сиёсий имтиёзлар орқали Трампни ўз томонларига оғдира олганига ишонаётгандир: ахир у НАТОнинг сўнгги саммитида бешинчи моддага содиқлигини яна тасдиқлади.
Бироқ «башорат қилиб бўлмаслик» доктринаси туфайли бу сўзлар кафолат сифатида қабул қилинмаслиги керак. Энди Европада ҳам буни яхши тушунишяпти: АҚШ энди кўҳна қитъа ҳимояси бўйича тарихий мажбуриятларини автоматик равишда бажарадиган иттифоқчи эмас.
Мана шу жиҳатдан Трампнинг реал хусусиятларига ва стратегик ҳисоб-китобига асосланган бўлса-да — унинг доктринаси ишлаяпти. Ҳеч бўлмаса, айрим жойларда.