Марказий банк ҳисоботига кўра, июл ойида муаммоли кредитлар ҳажми 684 млрд сўмга (55 млн 383 минг доллар) кўпайиб, 22,5 трлн сўми ташкил қилмоқда. Бу жами кредитларнинг 3,9 фоизига тенг.
Июл ойида умумий кредит портфели 1 трлн сўмга ошиб, 576 трлн сўмга етди. Бироқ бу сўнгги пайтлардаги энг паст кўрсаткичлардан ҳисобланади. Давлат банкларида муаммоли кредитлар улуши бир ой ичида 3,8 фоизда 4 фоизгача ошди, хусусий банкларда эса аксинча 3,9 фоиздан 3,8 фоизга пасайиш қайд қилинди.
Энг юқори ўсиш «Миллий банк»да, яъни 2,9 фоиздан 3,6 фоизга муаммоли кредитлар улуши ошган. Аниқроғи, умумий кредитлар учун 105,9 трлн ажратилса, шунинг 3,7 трлн сўми муаммоли кредитларга тўғри келмоқда.
«Микрокредитбанк»да ҳам 0,5 фоизли ўсиш кузатилган, яъни NLP улуши 6 фоиздан 6,5 фоизга ошган. Жами кредитларнинг 1,3 млрд сўмдан ортиғи муаммо кредитларга тўғри келяпти.
Шунингдек, давлат банкларидан энг катта ўсиш «Агробанк» (+1 трлн сўм), «Алоқабанк» (713 млрд сўм) ва «Халқ банки»да (+446 млрд сўм) қайд қилинди.
Хусусий банклар орасида аксинча ҳолат яхшиланган, яъни муаммоли кредитлар ҳажми бироз пасайди.
Шунга қарамасдан, ТBC банк (+70,2 млрд сўм), Анорбанк (+44,6 млрд сўм) ва Тенге банк (+39,9 млрд сўм) унинг олиши ошган. Қизиғи, Янги банкда NLP ҳажми ўтга ойги миқдорни (11 млрд сўм) сақлаган бўлсада, кўрсаткич 8,3 фоиздан 9,8 фоизга кескин ошди.
Муаммоли кредитлар нима ўзи?
Муаммоли кредит — бу банкдан олинган қарзнинг ўз вақтида қайтарилмай қолган қисми. Оддий қилиб айтганда, мижоз кредитини белгиланган муддатда ёки шартларда тўламаса, у муаммоли кредитга айланади. Одатда қарз уч ой ёки ундан кўпроқ вақт давомида ёпилмаса, банк уни муаммоли деб ҳисоблайди.
Бундай кредитлар банк учун катта хавф туғдиради, чунки қарз қайтарилмаслиги мумкин. Шунинг учун банклар бундай ҳолатларда олдиндан маблағ ажратиб қўяди ва янги кредит беришда эҳтиёткор бўлиб қолади. Агар муаммоли кредитлар кўпайиб кетса, банкларнинг фойдаси камаяди, одамлар ва тадбиркорлик учун янги қарз олиш имкониятлари ҳам чекланади.
Иқтисодчи нима дейди?
Муаммоли кредитлар юзасида иқтисодчи, доцент Фозил Додиевга бир нечта савол бердик:
— Нега охирги ойлар давомида айниқса давлат банкларида муаммоли кредитлар улуши кўтарилмоқда? Бу кредит сиёсатининг сустлиги билан боғлиқми ёки иқтисодий омиллар таъсир қилмоқда?
— Аввалги йилларда давлат банкларида хусусий банкларга нисбатан кўпроқ муддати ўтган кредитлар бўлар эди. Муддати ўтган кредитлар иккига бўлинади: бири юридик шахслар томонидан олинган кредитлар, бошқаси эса жисмоний шахслар томонидан олинган кредитлар. Жисмоний шахсларга берилган кредитларнинг кўпайишига сабаб, кўплаб банклар таъминотсиз, гаровсиз кредитларни ҳам беришни бошлашди. Бу, ўз навбатида, юқори фоиз ставкаларига олиб келмоқда. Банклар фоизларни ошириб, кредитларни қайтариш рискини камайтиришга ҳаракат қилмоқда, лекин бу юқори фоизлар ҳам кредитларни қайтаришда муаммоларга олиб келмоқда. Мисол учун, 20 фоиз кредитлар қайтмаса, бу кредитлар юқори фоизлар билан қопланади ва банклар яна фойда олишади.
Бундан ташқари, давлат томонидан имтиёзли кредитлар берилмоқда. Лекин, бу кредитларни олган тадбиркорларнинг аксарияти ўз бизнесларини муваффақиятли юрита олмаяпти. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, янги тадбиркорларнинг 70 фоиздан кўпи ўз ишларини муваффақиятли бошламайди ва кредитни қайтара олмайди. Яъни, 10 та очилган бизнеснинг 3 таси ёпилиб кетади. Бу ҳолатларнинг кўпайиши эса, муаммоли кредитлар улушининг ошишига сабаб бўлади.
Бундан ташқари, одамлар банклардан кредит олиш билан чекланмай, насия савдо орқали товарлар сотиб олишади. Бу эса қарз юкининг ортишига олиб келади. Қарзи ошган одамлар, одатда ўз даромади билан буларни тўлай олмайдилар, бу эса кредит муаммоларининг кўпайишига сабаб бўлади.
— Агар муаммоли кредитлар улуши яна ҳам ортиб борса, бу аҳоли ва бизнес учун кредит олиш имкониятларига қандай таъсир кўрсатади?
— Муаммоли кредитлар кўпайганда, бу банкларнинг ликвидлигига салбий таъсир қилади. Банклар ўз маблағларини қайтарилмаган кредитларни қоплашга сарфлайди, шу сабабли янги кредитлар бериш имконияти камаяди.
Агар банклар кредит бера олмаса, бу бизнеслар ва аҳоли учун катта муаммо бўлади. Кредитлар камаяди ва фоиз ставкалари ошади, бу эса кредит олишни янада қийинлаштиради. Натижада, бизнеслар ўз фаолиятларини кенгайтириш учун зарур бўлган кредитларни олишда қийналади. Аҳоли эса уй-жой, истеъмол товарлари ёки бошқа эҳтиёжларини молиялаштириш учун кредит олишда қийинчиликларга дуч келади. Шундай қилиб, муаммоли кредитлар улушининг ортиши иқтисодий ўсиш суръатларини секинлаштиради ва фойда олиш имкониятларини камайтиради.
— Муаммоли кредитларни камайтириш учун банклар ва Марказий банк нима қилиши керак? Нима қилса тўхтайди?
— Муаммоли кредитларни камайтириш учун, биринчи навбатда, Марказий банк назоратни кучайтириши зарур. Кредит олувчиларнинг тўлиқ маълумотларини йиғиш ва қарз юкини ҳисоблашда насия савдоси орқали олинган товарларни ҳам ҳисобга олиш талаб этилади.
Марказий банк шунингдек, электрон савдолар билан шуғулланувчи барча корхоналарни кредит бюросига уланишини талаб қилиши керак. Бу орқали банклар тўлиқ ва аниқ маълумотларга эга бўлиб, кредитларни беришда янада эҳтиёткор бўлишади.
Тижорат банклари эса, мижозларни яхшироқ таҳлил қилиш ва уларнинг молиявий ҳолатини чуқурроқ ўрганиш учун замонавий скоринг тизимини жорий этишлари зарур. Бу тизим орқали ҳар бир мижознинг молиявий имкониятлари аниқланади ва кредит беришда хатоликлар камаяди. Буларнинг барчаси муаммоли кредитларни камайтиришга ёрдам беради ва банкларнинг молиявий барқарорлигини таъминлайди.
Маҳлиё Ҳамидова тайёрлади.