2025 йилда кузги тенгкунлик қачон рўй беради?
2025 йилда кузги тенгкунлик 22 сентябр куни Тошкент вақти билан 23:19 да содир бўлади. Бу пайтда Қуёш осмон экваторини кесиб ўтиб, Жанубий яримшарга ўтади. Шунинг натижасида Ер юзида кун ва туннинг давомийлиги деярли бир хил бўлади.
Шундан сўнг Шимолий яримшарда ёруғ кунлар қисқара бошлайди ва бу жараён 21 декабргача — қишки кун туришигача давом этади. Кейин эса тескари жараён бошланади: Қуёш яна баландроқ кўтарила бошлайди, кунлар узаяди ва март ойидаги баҳорги тенгкунликкача давом этади.
Кузги тенгкунлик нима?
Илмий нуқтайи назардан Кузги тенгкунлик — бу астрономик воқеа бўлиб, Қуёш осмон экваторини кесиб ўтиб, Шимолий яримшардан Жанубий яримшарга ўтади. Бу ҳолат Ернинг Қуёш атрофида айланиши чоғида унинг ўқи орбита текислигига нисбатан тахминан 23,5°га эгри бўлгани сабабли юз беради. Айни мана шу оғиш фасллар алмашишини таъминлайди. Тенгкунлик пайтида қуёш нурлари экваторга тўғри бурчак остида тушади, шу боис кун ва туннинг давомийлиги деярли тенглашади. Ҳар ҳолда, географик жойлашув сабабли бу ҳис этилиши ҳар жойда бир хил эмас, аммо 22 сентябр куни турли мамлакатларда одамлар куну туннинг деярли тенглигини кузатишади.
Шимолий яримшарда бу куни астрономик куз бошланади, Жанубий яримшарда эса — баҳор.
Маданий анъаналар нуқтайи назаридан
Азал-азалдан Шимолий яримшар халқлари учун кузги тенгкунлик йилнинг бурилиш нуқтаси бўлган: табиат қишга ҳозирлик кўра бошлайди, инсон эса ёзги меҳнатларини якунлаб, ўтган даврга хулоса чиқаради. Кўплаб халқлар бу кунни мутаносиблик ва мувозанат рамзи сифатида қабул қилган, олий кучларга ҳосил учун миннатдорчилик билдириш урф бўлган.
Ҳозирда ҳам тенгкунлик одамларни секинлашиш, ўтган йўлни баҳолаш ва янги ҳаёт даврига тайёргарлик кўришга ундайди. Японияда бу вақтда аждодлар ёдга олинади, келтлар олдин фурсатда хайрлашув оловларини ёқишган, славянлар эса маросимий нон пиширишган. Бу анъаналар ҳаётнинг айланма эканини ва ҳар бир сўниш ортидан тикланиш келишини эсга солади.
Кузги тенгкунлик кунининг тарихий аҳамияти
Деярли барча деҳқончилик билан шуғулланувчи халқлар учун бу кун ҳосил йиғим-терими якунланиши ва қиш совуқларига тайёргарликни англатувчи катта байрам сифатида нишонланган. Масалан, қадимги юнонлар кузги тенгкунликни Персефона ҳақидаги афсона билан боғлашган: айнан шу пайтда ҳосил ундирадиган махлуқ сифатида кўрилган мағз устидаги илоҳа ер юзини тарк этиб, ерости оламига йўл олади ва у билан бирга ерга куз ҳамда қиш келади, деб ишонишган.
Ҳатто кейинги даврларда ҳам бу куннинг алоҳида мақомига ишора қилувчи маълумотлар учрайди — масалан, Француз инқилоби пайтида янги республика тақвимида янги йил айнан кузги тенгкунлик кунидан бошланган. Бундан ташқари, кўплаб қадимги иншоотлар (Стоунҳенждан тортиб Мисрдаги пирамидаларгача) қуёшга нисбатан шундай йўналтирилганки, улар тенгкунлик ва қуёш тўхташи паллаларини аниқлашга хизмат қилган.
Турли халқларда нишонланадиган тенгкунлик байрамлари
Қадим замонларданоқ инсонлар кузги тенгкунликка алоҳида аҳамият берган, уни йилни ёруғ ва қоронғи ярим йилликка бўлувчи чегара сифатида кўрган. Бу кунда қуёш ва ҳосилга бағишланган махсус маросимлар ўтказилган.
Мезоамерика ва Шимолий Америка
Мезоамерикада қадимги цивилизация вакиллари кузги тенгкунликка бағишланган улкан меъморий ёдгорликлар қолдирган. Масалан, Мексикадаги Чичен-Ица шаҳрида майялар томонидан қурилган Кукулкан пирамидасида тенгкунлик кунлари қуёш нури ва соя кўз илғамас даражада Пернатилган илон тасвирида кўринишга келади. Шимолий Америкада (ҳозирги АҚШ ва Канада ҳудудларида) ҳам маҳаллий халқлар йил фаслларининг ўзгариш паллаларини нишонлашган. Уларнинг кўплаб иншоотлари, масалан, Каҳокиядаги Вудҳенж ёки астрономик петроглифлар, тенгкунлик ва қуёш тўхташи кунларини кузатиш учун календарлар вазифасини ўтаган. Европалик мустамлакачилар эса янги дунёга ўзининг кузги ҳосил байрамларини олиб келган.
Европа
Европа халқлари учун ҳам кузги тенгкунлик азалдан ҳосил йиғим-терими билан боғлиқ муҳим нуқта бўлган. Ушбу даврда келтлар Мабон деб аталувчи байрамни нишонлашгани ҳақида фикрлар бор, аммо бу атама эҳтимол, замонавий неомажусийлик тушунчасидир. Шунга қарамай, ҳосилга бағишланган байрамлар анъанаси бор бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Қадимги деҳқончилик урф-одатларининг акси ҳақиқатан ҳам бугунгача етиб келган: сентябр охирида Европа мамлакатларининг кўпларида ҳосил йиғишга бағишланган ярмаркалар ва фестиваллар ўтказилади.
Стоунҳенж каби машҳур обида айрим версияларга кўра, астрономик кузатувлар ва тенгкунлик, қуёш тўхташи маросимлари учун мўлжалланган. Бугунги кунда ҳам бу боғлиқликни замонавий дроидлар ва неомажусийлар давом эттириб, қуёш чиқиши пайтида айнан шу кунларда тошлар ёнида йиғиладилар.
Марказий Осиё
Марказий Осиё ва Эрон халқлари азалдан баҳорги тенгкунликда Наврўз, Кузги тенгкунликда Меҳржон байрами билан нишонлаб келишган. Гарчи Наврўз ҳозиргача сақланиб қолинган бўлса-да, Меҳржонни байрам қилиш секин-аста унутилиб бормоқда.
Меҳржон — қадимги форс ва зардуштий анъаналарида муҳим ҳисобланган ҳосил байрами бўлиб, табиатнинг тенглик ва мувозанатга қайтиши, ернинг неъматларини шукроналик билан нишонлашга бағишланган. Бу байрам асосан кузги тенгкунлик — яъни кунда ва туннинг бир хил бўлган вақтида нишонланган.
Меҳржон сўзи «меҳр» (яъни муҳаббат, дўстлик, қуёш илоҳи) ва «жон» (руҳ, ҳаёт) сўзларидан келиб чиққан бўлиб, одамлар ўртасидаги бирлик ва табиатга ҳурмат рамзи сифатида кўрилган. У замонавий «наврўз» каби йил фасллари алмашини нишонлашнинг иккинчи муҳим санаси сифатида қаралган.
Меҳржон байрами асосан Эрон (қадимги Форс), Афғонистон ва Марказий Осиё халқлари, орасида кенг нишонланган. Бу байрам зардуштийлик дини билан боғлиқ бўлиб, у ерда кузги тенгкунлик — 22 ёки 23 сентябр атрофида нишонланган.
Қадимги Форс давлатларида Меҳржон — Наврўз билан баробар даражадаги иккинчи энг муҳим байрам ҳисобланган. У асосан Қайсарлик (шоҳлар) саройларида, қўшинлар, олимлар ва оддий халқ иштирокида кенг нишонланган.
Афғонистонда, айниқса Ҳирот ва Балх атрофидаги аҳоли орасида Меҳржон юксак эҳтиром билан нишонланган. Бу ерда у мусиқали, рақс ва ош дастурхонлари билан ўтиши маълум.
Қўҳна Самарқанд, Бухоро ва Термиз атрофида ҳам Меҳржон байрами исломгача бўлган даврда кенг тарқалган. Вақти ўтиб бу байрам аҳамияти пасайган бўлса-да, айрим анъаналари (масалан, ҳосил байрами, меҳмончилик, совға-салом) сақланиб қолган.
Ҳозирги кунда Меҳржон давлат миқёсида расман нишонланмайди, аммо Эрон ва Афғонистонда айрим маданий доираларда, фольклор тадбирлар орқали хотирлаб ўтилади. Зардуштий диаспоралари эса уни руҳий тозаланиш ва табиат билан уйғунлик куни сифатида эслашда давом этмоқда.
Шарқий Осиё
Осиёда кузги тенгкунлик анъаналари ҳосил байрамлари ва аждодлар хотирасини улуғлаш билан боғлиқ. Хитой ва Шарқий Осиёнинг кўплаб давлатларида бу даврда Мўътадил куз байрами — Ой фестивали нишонланади. Бу оилавий байрам бўлиб, унда одамлар тўлин ой манзарасидан баҳра оладилар, ернинг саховатини қадрлаб, анъанавий ой кекса пишириқлари — юэбин билан меҳмон қилиниб, ўзаро миннатдорлик ифодаланади.
Японияда эса баҳор ва куз тенгкунлик кунлари (Хиган) 19-асрнинг охиридан бери расман давлат байрами ва дам олиш куни сифатида белгиланган. Бу кунларда марҳумларни ёд этиш урф бўлган: японлар қабристонларга ташриф буюрадилар ва уйда фақат вегетариан таомлар — гуручли кулчалар, дуккакли маҳсулотлардан тайёрланган таомлар тайёрлайдилар. Бу будда таълимотидаги ҳаётни олиш ман этилганлигига ҳурмат ифодасидир.
Африка
Африка қитъасида тенгкунлик билан бевосита боғлиқ анъаналар кенг тарқалмаган бўлса-да, уларнинг акс-садоси мавжуд. Масалан, Қадимги Мисрда қуёш маданияти жуда ривожланган бўлиб, муҳим астрономик воқеаларга алоҳида эътибор қаратилган. Кўплаб ибодатхоналар ва ёдгорликлар аниқ астрономик йўналишда қурилган.
Африкани бошқа минтақаларида эса тенгкунлик нуқтаси халқ байрамига айланмаган бўлса-да, қишлоқ хўжалиги мавсумий даврлари (экиш ва ҳосил йиғиш) табиий равишда қуруқ ва ёмғирли мавсумлар алмашинувига, яъни тенгкунлик кунларига яқин паллаларга боғланган. Африканинг айрим қабилаларида деҳқонлар қўшнилари билан йиғилиб, ҳосил йиғилганини нишонлайдилар ва кейинги қишлоқ хўжалиги мавсуми омадли ўтиши учун қурбонлик маросимларини амалга оширадилар.