НАТО аъзоси бўлган икки давлат — Эстония ва Полша — 19 сентябр куни Россияни провокация қилишда айблади: Россиянинг учта самолёти Эстония ҳаво ҳудудини бузган, иккитаси эса Болтиқ денгизидаги Полшанинг Petrobaltic бурғулаш платформасининг «хавфсизлик зонаси»га кириб борган. Таллин Шимолий Атлантика шартномасининг 4-моддасига биноан НАТО иттифоқчилари билан маслаҳатлашувлар ўтказишни сўраган. Полша худди шу моддани икки ҳафтадан камроқ вақт олдин, Россия дронлари гуруҳи мамлакат ҳудудига кириб келганда қўллаган эди. Бу, албатта, бундай кескинлашув ҳолатларининг биринчиси эмас — аммо кенг кўламли уруш шароитида улар айниқса ташвишли кўринмоқда. Масалан, АҚШ президенти Доналд Трамп Эстония ҳаво ҳудудидаги воқеадан сўнг НАТО ва Россия муносабатларида «жиддий муаммолар юзага келиши мумкинлигини» тахмин қилган. «Meduza» 2022 йил 24 февралдан кейин Ғарбнинг айрим давлатлари ёки бутун Шимолий Атлантика иттифоқи Москва таҳдидларига қандай жавоб беришга мажбур бўлганини эслаб ўтади.
Британия разведка самолёти яқинида Россия ракетаси
2022 йил 29 сентябрда Россиянинг Су-27 қирувчи самолёти Қора денгиз ҳудудидаги халқаро ҳаво бўшлиғида парвоз қилаётган Британиянинг Boeing RC-135 разведка самолётига яқин масофада ракета учириб юборди. Бу ҳақда ўша йилнинг октябр ойи охирида Буюк Британия парламентида мамлакат мудофаа вазири Бен Уоллес маъруза қилди.
Буюк Британия қандай муносабат билдирди
Бен Уоллеснинг таъкидлашича, Лондонда бу ҳодиса Россия томонидан «атайлаб қилинган кескинлашув» деб баҳоланмаяпти. Британия Мудофаа вазирлиги ўтказган таҳлил ракетанинг «техник носозлик» туфайли учирилганини тасдиқлади. Шундай бўлса-да, Лондон Россия мудофаа идорасига ва шахсан Сергей Шойгуга мурожаат қилиб, ўз ташвишини билдирди. Минтақада разведка парвозлари қайта бошланганидан сўнг, қуролсиз Британия самолётларига Қироллик ҳаво кучлари қирувчи самолётлари ҳамроҳлик қила бошлади.
Полшада Украина ракетасининг тушиши
2022 йил 15 ноябрда Россия Федерацияси Қуролли Кучлари томонидан Украина ҳудудига навбатдаги ракета ҳужуми пайтида Полшанинг Пшеводуб қишлоғи яқинига ракета тушди. Бу воқеа маҳаллий дон омборида портлашга сабаб бўлди. Натижада қишлоқ хўжалиги корхонасининг икки нафар ходими ҳалок бўлди.
НАТО ва Полша қандай муносабат билдирди?
Дастлаб НАТО Пентагоннинг номсиз вакили орқали Полшага тушган ракета Россия армияси томонидан Украина энергетика инфратузилмасига берилган зарбалардан бири эканлигини маълум қилди. Бироқ, бир неча соатдан сўнг, ракетани Украинанинг С-300 ҳаво ҳужумидан мудофаа қурилмаси отгани аниқланди. Шундай бўлса-да, НАТО ва Россия ўртасидаги можаронинг кучайиши мумкинлиги ҳақидаги мунозара давом этди. Полша Шимолий Атлантика шартномасининг 4-моддасига биноан маслаҳатлар сўраш имкониятини кўриб чиқди, аммо охир-оқибат бу қадамни қўймади. Шунга қарамай, ҳодиса учун жавобгарлик Украинани ўққа тутган ва Пшеводубадаги портлашга сабаб бўлган жавобни келтириб чиқарган Россия зиммасига юклатилди.|
бу ҳодиса Россия-Украина уруши давридаги энг хавотирли воқеалардан бири эди. Агар ракетани Россия учиргани ҳақидаги версия тасдиқланганида, у ҳолда эпизод НАТО мамлакатига ҳужум сифатида талқин қилиниши мумкин эди. Бу эса, ўз навбатида, алянснинг ҳарбий жавобини келтириб чиқаради. Шимолий Атлантика шартномасининг 5-моддасига кўра, «иттифоқ аъзоларидан бирига ҳужум қилиш ҳаммага ҳужум қилиш демакдир». Тўғри, бу тезиснинг талқини, яъни агар НАТОнинг бир мамлакатига қарши тажовуз рўй берган тақдирда, қолганларнинг барчаси унинг томонида урушга қўшилиши ҳақидаги талқин унчалик тўғри эмас: давлатлар иттифоқчига қандай ёрдам кўрсатишни ўзлари ҳал қилиш ҳуқуқига эга – «шу жумладан, қуролли кучларни қўллаш» ҳам бор, лекин бошқа усуллар ҳам истисно қилинмайди.
Қора денгиз устида Америка разведка дронининг йўқ қилиниши
2023 йил 14 март куни Россиянинг Су-27 қирувчи самолёти Қора денгиз устида Американинг MQ-9 Reaper разведка дронини тўхтатиб, унга зарар етказди. Натижада дрон халқаро сувларга қулаб тушди. Deutsche Welle нашрининг таъкидлашича, бу Совуқ уруш давридан бери АҚШга тегишли учувчи аппаратнинг Россия Ҳаво-космик кучлари (ҲКК) самолёти томонидан йўқ қилинган биринчи ҳолат бўлди.
Қурол-яроқсиз MQ-9 Reaper ўша куни Руминиядаги ҳарбий базадан разведка вазифасини бажариш учун ҳавога кўтарилди. У Қримдан тахминан 120 километр жануби-ғарбда, Қора денгизнинг халқаро сувлари устида парвоз қилаётганида, унга иккита Су-27 яқинлашди. Пентагон маълумотига кўра, Россия самолётлари бир неча бор дрон устига ёқилғи тўккан. Натижада дроннинг парраклари шикастланган ва операторлар уни мажбуран денгизга чўктиришга қарор қилган. Америка томони қурилманинг дастурий таъминотини масофадан туриб йўқ қилди.
АҚШ қандай муносабат билдирди?
Анча босиқлик билан. Вашингтон НАТО иттифоқчилари билан маслаҳатлашмади, аммо Россия томони билан мулоқот ўтказди. Хусусан, Пентагон раҳбари Ллойд Остин воқеанинг «сабаблари ва оқибатлари»ни муҳокама қилиш учун ўша пайтдаги Россия мудофаа вазири Сергей Шойгу билан телефон орқали боғланди. АҚШ Ҳарбий-ҳаво кучлари Россия ҳарбий-ҳаво кучларининг ҳаракатларини «бепарволик» деб баҳолади. Ўша пайтда Россиянинг Вашингтондаги элчиси бўлган Анатолий Антонов эса тушунтириш бериш учун Давлат департаментига чақирилди. Россия Мудофаа вазирлиги ўзига қўйилган барча айбловларни рад этиб, «Россия қирувчи самолётлари борт қуролларини ишлатмагани ва учувчисиз учиш аппарати билан алоқага киришмагани»ни таъкидлади. Шундай бўлса-да, ҳодисадан 10 кундан камроқ вақт ўтгач, Шойгу Су-27 учувчиларини «Жасорат» ордени билан тақдирлади.
Қора денгиз устида Россиянинг Су-35 самолёти Полша самолёти олдида хавфли маневрлар бажарган
2023 йил 5 май куни Россиянинг Су-35 қирувчи самолёти Руминия чегара хизмати билан ҳамкорликда Қора денгиз устидаги халқаро ҳаво ҳудудини патруль қилаётган Полшанинг L410 Turbolet самолётига хавфли даражада яқинлашган. Руминия ҳаво ҳудудидан тахминан 60 километр шарқда Су-35 Полша чегара хизматининг маълумотига кўра, «тажовузкорона» маневрлар амалга оширган. Қирувчи самолёт Полша самолётининг тумшуғи олдидан тўғридан-тўғри учиб ўтган: экипаж баҳолашича, ҳаво кемалари орасидаги масофа атиги беш метрга яқин бўлган. Уч марта яқинлашишга уринишдан сўнг, Россия самолёти учиб кетган.
НАТО ва Руминия қандай муносабат билдирди?
Испаниядаги НАТО Бирлашган ҳаво операциялари маркази Руминия ҳарбий-ҳаво кучларининг иккита жанговар самолёти ва Испания ҳарбий-ҳаво кучларининг иккита самолётини фавқулодда вазият бўйича ҳаволатди. Тўртта ҳаво кемаси воқеага аралашишга тайёр турган бўлса-да, бундай кескинлашув талаб қилинмади. Руминия Мудофаа вазирлиги Су-35 учувчиларининг хатти-ҳаракатларини «Россия Федерациясининг Қора денгиз устидаги парвозларга нисбатан қўллайдиган таҳрикловчи ёндашувининг яна бир исботи» деб баҳолади.
Россия ракеталари Полша ҳудуди устида
2023 йил 29 декабр куни Украина томонидан Полша ҳаво ҳудудига «номаълум объект» кириб келди. Сигнал йўқолгунга қадар у мамлакат ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимининг радиолокацион воситалари назорати остида бўлиб, Ғарбга томон ҳаракатланаётган эди. Жами объект Полша устидан тахминан 40 километр масофани босиб ўтди ва сўнгра Украина томон йўналиш олди. Кейинчалик Бош штаб раҳбари Веслав Кукула бу объектнинг Россия қанотли ракетаси эканлигини тасдиқлади.
Полша қандай муносабат билдирди
Мамлакат президенти Анжей Дуда Миллий хавфсизлик бюросининг фавқулодда йиғилишини чақирди. Унда юқорида тилга олинган генерал Кукула, миллий мудофаа вазири Владислав Косиняк-Камиш ва оператив қўмондонлик бошлиғи генерал Мачей Клиш иштирок этди. Шундан сўнг, Полша Ташқи ишлар вазирлиги Россия Федерациясининг вақтинчалик ишлар вакили Андрей Ордашни чақириб, унга эътироз нотасини топширди. Полша томони Россиядан воқеани тушунтириб беришни ва бундай ҳаракатларни тўхтатишни талаб қилди. Шундай бўлса-да, 2024 йил март ойида Украина ҳудудига навбатдаги ҳужум пайтида Россия ракетаси яна Полша ҳаво ҳудудига кириб, мамлакат устидан 39 сония давомида парвоз қилди.
Финландия осмонидаги Россия қирувчилари ҳамда бомбардимончилари
Финландия чегара хизмати баёнотига кўра, 2024 йил 10 июнда Россиянинг тўртта самолётидан иборат дивизия (икки бомбардимончи ва икки қирувчини ўз ичига олган), Ловииса шаҳри ҳудудида мамлакат ҳаво кенглигини бузиб кирган. Самолётлардан камида биттаси Финландия ҳудудига 2,5 километргача ичкарилаб, тақиқланган зонада икки дақиқага яқин вақт давомида қолган. Ва бу Россия-Украина уруши даврида Россия Федерациясининг шимолий қўшниси ҳаво ҳудудини бузиши билан боғлиқ биринчи ва охирги ҳолат эмасди.
Финландия қандай муносабат билдирди?
Ўшанда, 2024 йил июнида, Финландия ташқи ишлар вазирлиги Россия элчихонасидан қоидабузарлик юзасидан изоҳ талаб қилиш билан кифояланган.
Полша осмонида Россия дронлари
2025 йил 10 сентябрга ўтар кечаси НАТО давлатларининг Россия қуролли кучлари билан тўқнашиши бўйича сўнгги вақтлардаги энг хавфли воқеа содир бўлди. Украинага навбатдаги йирик ёпирилма зарба пайтида Россиянинг «Гербер» русумли 19 та дронлари гуруҳи Полша ҳудудига учиб кирди. Уларнинг бир қисми уриб туширилди – Россия-Украина уруши даврида биринчи марта НАТО авиацияси бундай операцияга жалб қилинди. Таҳдидни бартараф этиш учун Полша ҳукумати Patriot ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимларини жанговар шай ҳолатга келтирди, Полшанинг F-16 қирувчи самолётлари, Нидерландиянинг F-35 самолётлари, Италиянинг AWACS самолётлари ва ёқилғи қуйиш самолётлари ҳавога кўтарилди.
Аввалига мамлакат шарқидаги Люблин вилоятидаги Вирики-Воля қишлоғидаги турар жой биносига дронлардан бирининг парчалари қулагани ҳақида хабар берилган эди. Кейинчалик маълум бўлишича, бу дрон эмас, балки F-16 қирувчи самолётидан учирилган AIM-120 AMRAAM ракетаси бўлгани, «парвоз пайтида унинг нишонга олиш тизими ишдан чиққан» ойдинлашди. Снаряднинг жанговар каллаги портламаган ва 150 килограммдан ортиқ оғирликдаги уч метрли ракета турар жой биносига қулаган. Бунда ҳеч ким жабрланмаган.
НАТО ва Полша қандай реакция қилди?
Бу сафар – аввалги барча ҳодисаларга нисбатан имкон қадар қатъий муносабат билдирилди. Полша қуролли кучлари оператив қўмондонлиги ҳодисани «фуқаролар хавфсизлигига ҳақиқий таҳдид соладиган тажовузкорлик ҳаракати» деб баҳолади. Бош вазир Доналд Туск ҳукуматнинг шошилинч йиғилишини чақирди. Ниҳоят, 10 сентябр куни Полша расмийлари Шимолий Атлантика шартномасининг 4-моддасини фаоллаштиришни расман сўради, бу охирги марта 2022 йилда Россия қуролли кучларининг Украинага бостириб киришидан кейин қўлланган эди. НАТО кенгаши йиғилишида иттифоқчилар Варшава билан бирдамлик билдирди ва РФнинг хатти-ҳаракатларини қоралади. Яна икки кундан сўнг алянс «Шарқий қўриқчи» операциясини бошлади: алянснинг шарқий қанотини ҳимоя қилиш учун блокнинг етти давлати ўз қирувчи самолётлари, вертолётлари ва қўшимча ҳарбий контингентини юборди; яна учтаси операцияга қўшилишга тайёрлигини билдирди. Кейинги куни, 13 сентябрда Россия дрони Руминия ҳаво кенглигига кирганида, уни тўхтатиш учун дарҳол иккита F-16 қирувчиси ҳавога кўтарилди. 50 дақиқа ўтиб дрон НАТОга аъзо мамлакат ҳудудини тарк этди.
Россия қирувчи самолётлари Эстония осмонида
Эстония мунтазам равишда Россияни ўз ҳаво ҳудудини бузишда айблайди: фақатгина 2025 йилнинг ўзида бундай ҳолатлар сони камида бештага етган. Бироқ сўнгги ҳолат — Полша ҳудудига дронлар кириб келганидан кейин НАТО ва Москва ўртасидаги муносабатларнинг кескинлашуви фонида катта шов-шувга сабаб бўлди. 2025 йил 19 сентябрда Эстония Бош штаби Россиянинг учта МиГ-31 қирувчи самолёти Фин кўрфазидаги Вайндлоо ороли яқинида мамлакат ҳаво ҳудудини бузганини маълум қилди (Россия барча айбловларни бутунлай рад этиб, парвоз йўналишининг «қонунийлиги»ни таъкидламоқда). Ҳарбийларнинг маълумотига кўра, самолётлар 12 дақиқа давомида тақиқланган ҳудудда бўлган. Қирувчи самолётларда парвоз режаси бўлмаган, транспондерлари эса ўчириб қўйилган. Бундан ташқари, шу вақт мобайнида Эстония ҳаво ҳаракати назорати хизмати билан икки томонлама радиоалоқа ўрнатилмаган.
Эстония қандай жавоб берди?
Бу сафар Полшанинг янги мисолидан келиб чиқиб, анча қатъиятли ҳаракат қилди. Эстония Бош вазири Кристен Михал Таллин ҳам НАТО иттифоқчилари билан Шимолий Атлантика шартномасининг 4-моддасига биноан маслаҳатлашувлар сўраганини маълум қилди. Бундан ташқари, Россия Федерациясининг Эстониядаги вақтинчалик ишончли вакили Ташқи ишлар вазирлигига чақиртирилди ва унга норозилик нотаси топширилди. АҚШ президенти Доналд Трамп эса Россия самолётларининг бостириб киришини НАТО учун таҳдид деб биласизми, деган саволга жавобан шундай деди: «Бу менга ёқмайди. Бундай бўлиши менга ёқмайди. Катта муаммолар бўлиши мумкин».