Тадбиркорлик субектлари деганда биз, аввало, таваккалчилик асосида даромад олишга йўналтирилган қонуний фаолият билан шуғуланаётган жисмоний ва юридик шахсларни тушунамиз. Шу ўринда тадбиркорлик фаолиятининг қонуний эканлиги унинг белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтганлиги ва ўз фаолиятини қонунчилик талабларига риоя этган ҳолда амалга оширатойганлигида намоён бўлади.
Тадбиркорлик субектларини давлат рўйхатидан ўтказиш тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш йўлидаги дастлабки қадам ҳисобланади. Бунинг муҳимлиги «яширин» ёки «хуфиёна» иқтисодиётни камайтириш, тадбиркорларнинг ҳуқуқларини қонуний йўл билан ҳимоя қилиш, шу билан бирга, истеъмолчилар ҳуқуқларини самарали ҳимоя қилишда яққол кўзга ташланади.
Жаҳон тажрибасидан маълумки, бизнесини бошламоқчи бўлган ҳар бир шахс биринчи ўринда давлат рўйхатидан ўтиш унинг учун оғир маъмурий тўсиқлар келтириб чиқарадими ёки йўқми, тартибга солиш юкининг оғирлик даражаси ҳамда қонуний фаолият юритиш унинг учун рўйхатдан ўтмаган ҳолда фаолият юритишдан «арзонроқ» тушиши каби омилларнинг мавжудлиги фактига эътибор қаратади.
Бундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, агар давлат тадбиркорлик субектларини рўйхатдан ўткишиш жараёнида мавжуд тартибга солиш юкини камайтирса, очиқлик ва шаффофликни таъминласа ва албатта масофавий давлат хизматлари кўрсатиш тизимини такомиллаштирса тадбиркорлик субектларини, айниқса кичик ва ўрта тадбиркорлик субектларини рўйхатдан ўтган тарзда фаолият юритишини янада рағбатлантирган бўлади.
Хусусан, мамлакатимизда ҳам бу борада кўплаб қонуний ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Шулардан бири, Президентнинг тадбиркорлар билан V очиқ мулоқотида айтиб ўтилган «Бизнесни 15 дақиқада бошлаш» тамойили асосида тадбиркорлик фаолиятини йўлга қўйишнинг жорий этилганлигидир.
Бунда, тадбиркорлик субектини давлат рўйхатидан ўтказишда қуйидаги давлат хизматларини комплекс шаклда кўрсатиш йўлга қўйилади:
- Электрон рақамли имзо калитини бериш;
- Тижорат банкида ҳисоб рақам очиш;
- Айрим фаолият турлари учун хабарнома ёки лицензия ва рухсатнома олиш;
- Кўчмас мулк ижара шартномасини расмийлаштириш;
- Онлайн назорат ёки виртуал касса машиналарини солиқ органлари рўйхатидан ўтказиш.
Ушбу тамойил асосида давлат хизматларини кўрсатиш учун зарур бўлга муддат бир ҳафтадан 15 дақиқагача қисқариши мумкин.
Умуман олганда, бизнесни 15 дақиқада бошлаш мумкинми?
Албатта, буни имкони мавжуд. 2025-йилда бизнесни бошлаш учун энг қулай мамлакатлардан бири Эстония дея эътироф этилган. Чунки, ушбу мамлакатда 15 дақиқа 33 сонияда sing.online компанияси рўйхатдан ўтган. Бу эса ҳозирда жаҳон рекорди ҳисобланади. Шунингдек, ушбу муддат Сингапурда 1 кунни, Ирландияда 3-7 кунни, АҚШнинг Делавер штатида 5 кунни, Францияда 10 кунни, Буюк Британияда 5-15 кунни, Испанияда 15 кунни, Германияда 20 кунни ташкил этади.
Эстония ҳукумати томонидан жорий этилган e-Residency дастури ёрдамида бизнесни қисқа вақт оралиғида рўйхатдан ўтказиш мумкин. Бунинг учун дастлаб, e-resident бўлиш талаб этилади (online ариза берилади, 3-8 ҳафта вақт ичида рухсат олиш мумкин). E-Residency ID card орқали компанияни 100 фоиз online рўйхатдан ўтиши мумкин. Максимал вақт 1-2 кунни ташкил этади. Шунингдек, компанияни бутунлай online юритиш мумкин. Ушбу дастур орқали барча солиқ ҳисоботларини юбориш, ходим ёллаш ва ҳатто ҳисоботларни тайёрлаш учун эхпертларни аутсорсинг қилиш мумкин.
Хўш, бизнесни 15 дақиқада бошлаш мамлакатимиз учун қандай ижобий таъсирга эга?
Биринчидан, бу яширин иқтисодиётни камайтириш, айниқса кичик тадбиркорлик субектларини рўйхатдан ўтказишни янада енгиллаштириш имконини беради. Бунда тадбиркорликни бошлаш учун зарур бўлган асосий хизмат турлари биргина рўйхатдан ўтишнинг ўзида амалга оширилиши назарда тутилади.
Иккинчидан, мамлакатимиз халқаро эътироф этилган бизнес рейтингларда муносиб ўрин эгаллаши мумкин ва бу ўз навбатида хорижий инвесторлар оқимини кучайтиради. Хусусан, Бутунжаҳон банки бошқарувининг 2024-йилги B-ready ҳисоботида келтирилган статистика маълумотларига кўра, маҳаллий фирмалар учун рўйхатдан ўтиш ўртача 3 кундан 80 кунгача, хорижий компаниялар учун эса бу муддат 106 кунни ташкил этади. Бугунги кунда кўплаб тадбиркорлар бизнесларини ўз мамлакатидан бир қадам ташқарига чиқмасдан онлине бошламоқдалар. Бунда қайси давлатда тадбиркорлик субектларига сифатли, шаффоф, қулай ва хавфсиз давлат хизматларини таклиф эта олса, ўша ерда иқтисодиёт ривожланади.
Учинчидан, ушбу тамойилни жорий этиш орқали тадбиркорлик фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш юкини қисқартириш, рўйхатдан ўтказиш жараёнида кўрсатиладиган давлат хизматлари сифатини янада ошириш мумкин. B-ready ҳисоботида мамлакатлар иқтисодиёти тартибга солиш юки, норматив актлар ва кўрсатилаётган хизматларнинг сифати асосида баҳоланиши кўрсатилган. Унга кўра, норматив талабларга риоя қилишнинг соддалиги ҳамда давлат хизматларидан фойдаланишнинг самарадорлиги компанияларни рўйхатдан ўтказиш, уларни фаолият юритиши ва тугатилишида, умумам олганда уларнинг бутун ҳаёт циклида муҳим рўл ўйнайди.
Хулоса қилиб айтганда, аҳоли ва тадбиркорлар учун тушунарли, ортиқча тартибга солиш юки мавжуд бўлмаган қонунчилик, ривожланган электрон ҳукумат томонидан ишлаб чиқилган давлат хизматларини кўрсатиш тизими ва уларнинг ўзаро самарадорликда ишлаши тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш жараёнини осонлаштиради. Бу эса, тадбиркорларда мавжуд тизимга бўлган ишончни орттиради.
Утаева Моҳипари Шахриёровна,
Тошкент давлат юридик университети Бизнес ҳуқуқи кафедраси ўқитувчиси.