Ню-Йоркда бўлиб ўтган БМТ Бош Ассамблеясининг 80-сессияси доирасида иккита муҳим битим имзоланди. Қозоғистон Американинг Wabtec Corp. компанияси билан 4,2 миллиард долларлик 300 та локомотив етказиб бериш бўйича келишув имзолади. Ўзбекистон эса Boeing билан умумий қиймати 8 миллиард доллардан ошиқ бўлган 22 тагача Dreamliner самолётини харид қилиш тўғрисида шартнома тузди.
Локомотивлар учун 4 миллиард, самолётлар учун 8,5 миллиард доллар. БМТ Бош Ассамблеяси доирасида эълон қилинган бу рақамлар Марказий Осиё қай йўналишда ривожланаётгани ҳақидаги саволга аниқ жавобдек эшитилмоқда. Қозоғистон ва Ўзбекистон учун General Electric ва Wabtec Corp. билан тузилган битимлар муҳим инфратузилмани модернизация қилишга йўналтирилган сармоялардир. Вашингтон учун эса бу ҳудуддаги узоқ йиллик Москва таъсирини йўққа чиқаришга қаратилган стратегик ютуқ.
Россия учун бу шартномалар бой берилган фойдадан кўра кўпроқ БМТнинг мармар деворлари фонида янграган огоҳлантириш сигналидир. Бу — патернализм ва монопол таъсир даври қайтиб келмаслигининг белгиси. Агар бир шерик Boeing даражасида технология ёки халқаро молия институтлари каби шароитларни таклиф қила олмаса, унинг ўрнини табиий равишда бошқа кимдир эгаллайди. Ва бу «кимдир» нафақат самолёт сотади, балки бутун минтақанинг ривожланиш йўналишини белгилаб беради.
БМТнинг Ню-Ёркдаги штаб-квартирасининг мармар деворлари фонида собиқ СССР маконидаги замонавий воқеликни тушуниш учун чуқур рамзий маънога эга саҳна акс эттирилган. Қозоғистон ва Ўзбекистоннинг АҚШ корпорациялари билан кўп миллиардли шартномалар имзолаши халқаро савдонинг қуруқ ҳисоб-китоби эмас. Бу геосиёсий йўналишлар ўзгаришининг тарихий лаҳзаларини эслашга ундайдиган маъноли имо-ишорадир.
Ўтмишда буюк давлатлар ўз иттифоқчиларининг бирин-кетин улардан узоқлашишини хавотир билан кузатгани каби, бугун Кремл ҳам худди шундай вазиятга дуч келмоқда. Ҳозирча бу очиқ алоқаларнинг узилиши эмас, балки прагматизм сиёсий содиқликдан устун келадиган секин, аммо муқаррар қайта йўналиш олишдир.
Шубҳасиз, Россия Марказий Осиёда тарих ва тил ришталари ҳамда миллионлаб муҳожирлар оқими билан боғланган асосий ўйинчи бўлиб қолмоқда.
Бироқ энди у ягона эмас. Унинг яккаҳокимлиги парчаланиб кетди. Марказий Осиё энди Шарқ ва Ғарб ўртасида танлов қилмаяпти – аксинча, уларнинг манфаатларини моҳирона мувозанатлаб, геосиёсий рақобатни ўз келажаги учун ҳаракатлантирувчи кучга айлантирмоқда. Ню-Ёркдаги битимлардан кўриниб турибдики, бу ҳаракат тобора Россия эмас, балки Америка ва Хитой кучлари таъсирида аниқроқ йўналиш олмоқда.
Бу ерда биз замонавий геосиёсатнинг асосий, деярли Шекспирона зиддиятига дуч келамиз: бугунги дунёда ўтмишдаги ютуқлар аҳамиятини йўқотган. «Sic transit gloria mundi» («шу тариқа дунёвий шон-шўҳрат ўтиб кетади») деган Фома Кемпийскийнинг ўрта асрларга оид ҳикмати Россия ва Марказий Осиё муносабатларига айни вақтда жуда мос келади. Умумий тарих, қаҳрамонона (ва фожиали) совет ўтмиши, тил ва маданий яқинлик – буларнинг барчаси бебаҳо рамзий бойликдир. Бироқ дунё шафқатсиз прагматик бўлиб қолди. Ўтмишдаги хизматлар билан узоққа бориб бўлмайди – айниқса, поездинг кечикиб жўнаган бўлса-ю, келажак локомотивларини бошқалар таклиф қилаётган бўлса.
Минтақадаги Россия доктринаси кўп жиҳатдан ҳамон ўтмиш тасаввурига – империя ва совет бирлиги, биргаликдаги ғалабалар ва қурилишлар хотирасига таяниб келмоқда. Бироқ носталгия рақамли платформаларга муносиб рақобатчи бўла олмайди, «қардош халқлар» ҳақидаги гаплар эса ўнлаб миллиард долларлик аниқ шартномаларга сармоя жалб қилиш учун курашда енгилмоқда.
Кремл умумий тарихга мурожаат қилаётган бир пайтда, Вашингтон ва Пекин келажакнинг илғор технологияларини таклиф этмоқда – хоҳ у «ақлли» темир йўллар бўлсин, хоҳ янги авлод авиацияси ёки яшил энергетика. Россия учун бу вазиятнинг аччиқ ҳақиқати шундаки, унинг тарихий хизматлари, агар расмий даражада инкор этилмаса, тан олинади, уларнинг аҳамияти вақт ўтиши билан аста-секин йўқолмоқда, аммо улар энди стратегик муҳим иқтисодий шартномаларни имзолашда ҳал қилувчи рол ўйнамайди.
Бугунги кунда Россия ўтган асрнинг шахмат бўйича жаҳон чемпиони мақомига эга. Каспаров ёки Карпов унвонига бўлган ҳурмат, шубҳасиз, мавжуд, бироқ янги турнир тоза варақдан бошланади, аввалги ғалабаларнинг «олтин» жилоси эса йилдан-йилга хиралашиб бормоқда. Ҳисобни янгидан юритиш бошланади.
Россия ҳали бу янги шафқатсиз арифметиканинг оқибатларини тўлиқ ҳис этиши керак. Ню-Ёрк битимлари орқали бошланган жараён ортга қайтмас бўлиб қолди. Марказий Осиё, худди Жанубий Кавказ каби, ўз яшаб қолиш инстинктига эргашиб, бошқаларнинг геосиёсий шуҳратини сақлаб қолиш учун харажат қилишга тобора камроқ тайёр.
У ўтмишни ким билан баҳам кўрганини эмас, балки келажакни ким билан қуришини танлайди. Ва бу шафқатсиз танлов Москва учун асосий синов бўлиб, уни фақат ўтмиш ёдгорликлари билан қарши олиб бўлмайди. Бунинг учун жаҳон бозорида рақобатбардош бўлган, умумий келажакка йўналтирилган ҳақиқий лойиҳалар зарур. Аммо айнан шу жойда Россияда – ёрқин, қулоқни қоматга келтирувчи бўшлиқ мавжуд.