2019 йилдан 2021 йилгача Суриянинг мустабид ҳукумати ўн минглаб жасадларни очиқ жойлашган Қутайфа оммавий қабридан Дамашқ шарқидаги саҳрода жойлашган яширин жойга кўчириш бўйича махфий операция ўтказган. Яширин қайта дафн этишдан мақсад Башар Асад халқаро обрўсини тиклашга уринаётган пайтда содир этилган ваҳшийликлар изини яшириш бўлган.
Reuters суриштирув давомида аниқлашича, Асад ҳукумати икки йил давомида Суриядаги энг йирик оммавий қабрлардан биридан минглаб жасадларни бир соатдан ортиқ масофадаги олис чўлдаги махфий жойга яширинча ташиш операциясини амалга оширган.
Президент Башар ал-Асад ҳарбийларининг Қутайфа шаҳридаги оммавий қабрни қазиб олиб, Думаир шаҳри ташқарисидаги чўлда улкан иккинчи оммавий қабр яратиш бўйича фитнаси ҳақида илгари хабар берилмаган эди.
Dumair қабри жойлашган жойни аниқлаш ва бу кенг кўламли операцияни батафсил ёритиш учун Reuters жасадларни кўчириш бўйича икки йиллик ҳаракатлар ҳақида тўғридан-тўғри маълумотга эга бўлган 13 киши билан суҳбатлашди, иштирок этган амалдорлар томонидан тайёрланган ҳужжатларни кўриб чиқди ҳамда бир неча йил давомида олинган иккала қабрнинг юзлаб сунъий йўлдош тасвирларини таҳлил қилди.
Жасадларни Қутайфаҳдан ўнлаб километр узоқликдаги бошқа яширин жойга кўчириш операцияси «Ерни кўчириш операцияси» деб номланган ва у 2019 йилдан 2021 йилгача давом этган. Операциянинг мақсади Асад ҳукуматининг жиноятларини яшириш ва унинг обрўсини тиклашга ёрдам бериш эди, деди гувоҳлар.
Оммавий қабрлар жойлари қандай таққосланади
Reuters Қутайфаҳда узунлиги тахминан 15 метрдан 160 метргача бўлган 16 та дафн хандақларини топди. Думаирда узунлиги тахминан 20 метрдан 125 метргача бўлган камида 34 та хандақ мавжуд эди.
Reuters агентлиги сешанба куни президент Аҳмад аш-Шаръа ҳукуматини ушбу тергов натижалари ҳақида хабардор қилган. Ҳукумат бу ҳисоботга доир саволларга дарҳол жавоб бермаган.
Ахборот агентлиги бузғунчиларнинг қабрни бузиш эҳтимолини камайтириш мақсадида жойнинг аниқ манзилини ошкор қилмаяпти. Reuters’нинг аниқлашича, узунлиги 2 километр бўлган камида 34 та хандақли Думаир чўлидаги қабр Суриядаги фуқаролар уруши пайтида яратилган энг катта қабрлардан биридир. Гувоҳларнинг кўрсатмалари ва янги жойнинг ўлчамлари у ерда ўн минглаб одамлар дафн этилган бўлиши мумкинлигини кўрсатмоқда.
Асад ҳукумати Қутайфаҳда ўликларни кўмишни 2012 йил атрофида, фуқаролар уруши бошланишидан кўп ўтмай бошлаган. Гувоҳларнинг айтишича, оммавий қабр диктатор қамоқхоналари ва ҳарбий шифохоналарида вафот этган аскарлар ҳамда маҳбусларнинг жасадларини ўз ичига олган.
2014 йилда Суриялик инсон ҳуқуқлари фаоли Қутайфаҳни фош этиш мақсадида маҳаллий оммавий ахборот воситаларига фотосуратларнı тарқатиб, қабрнинг мавжудлиги ва унинг Дамашқ чеккасидаги тахминий жойлашувини ошкор қилган. Қабрнинг аниқ жойлашуви бир неча йилдан сўнг суд кўрсатмалари ва бошқа оммавий ахборот воситалари орқали маълум бўлди.
Гувоҳларнинг айтишича, 2019 йил февралидан 2021 йил апрелигача ҳар ҳафтанинг деярли тўрт кечаси давомида тупроқ ва инсон қолдиқлари билан тўлдирилган 6-8 та юк машинаси Қутайфаҳдан Думаир чўл ҳудудига борган. Reuters махфий жойга бошқа ҳудудлардан ҳам жасадлар келтирилганини тасдиқлай олмади ва «Ерни кўчириш» операцияси ёки умумий оммавий қабрлар ҳақида бирор ҳужжат топа олмади.
Воқеага бевосита алоқадор бўлган барча шахслар, жумладан икки нафар юк машинаси ҳайдовчиси, уч нафар механик, булдозер оператори ва Асаднинг элита Республика гвардиясининг кўчириш жараёнининг дастлабки кунларидан иштирок этган собиқ зобити бу бадбўй ҳидни аниқ-тиниқ эслаб қолишди.
Республика гвардиясининг собиқ ходими айтишича, минглаб жасадларни кўчириш ғояси 2018 йил охирида, Асад Суриядаги фуқаролар урушида ғалаба қозониш арафасида турган пайтда пайдо бўлган. Офицернинг сўзларига кўра, диктатор кўп йиллик санкциялар ва шафқатсизликда айбланишлардан сўнг, халқаро эътирофга эришишга умид қилган. Ўша пайтда Асад аллақачон минглаб сурияликларни қамоққа олишда айбланиб келинаётган эди. Бироқ, на мустақил Сурия гуруҳлари, на халқаро ташкилотлар қамоқхоналарга ёки оммавий қабрларга кириш имкониятига эга эдилар.
Reuters агентлигига икки юк машинаси ҳайдовчиси ва офицер маълум қилишича, ҳарбий қўмондонлар уларга Қутайфа оммавий қабрини тозалаш ва оммавий қотиллик далилларини яшириш мақсадида кўчириш амалга оширилаётганини айтган.
Асад ҳокимиятдан ағдарилгунга қадар Reuters томонидан Қутайфаҳда қайд этилган 16 та хандақнинг барчаси бўшатиб ташланган эди.
Сурия инсон ҳуқуқлари ташкилотлари маълумотларига кўра, 160 мингдан ортиқ киши ағдарилган диктаторнинг кенг қамровли хавфсизлик тизимида ғойиб бўлган ва у барпо этган ўнлаб оммавий қабрларга кўмилган, деб тахмин қилинади. Тизимли қазишмалар ва ДНК таҳлили улар билан нима содир бўлганини аниқлашга ёрдам бериши ва Суриянинг энг оғриқли муаммоларидан бирини енгиллаштиришга хизмат қилиши мумкин.
Бироқ, Сурияда ресурслар етишмаслиги сабабли, ҳатто маълум бўлган оммавий қабрлар ҳам асосан ҳимояланмаган ва қазиб ўрганилмаган ҳолда қолмоқда. Бундан ташқари, декабр ойида Асадни ағдарган мамлакатнинг янги раҳбарлари, бедарак йўқолганларнинг оилалари томонидан бир неча бор мурожаат қилинишига қарамай, бу қабрларга кўмилганлар ҳақида ҳеч қандай маълумотни ошкор қилмаган.
Сурия фавқулодда вазиятлар ва офатларни бошқариш вазири Раэд ал-Солиҳ қурбонлар сонининг ҳаддан зиёд кўплиги ҳамда адлия тизимини қайта тиклаш зарурати ишни мураккаблаштирмоқда, деб таъкидлади. Суриянинг бедарак йўқолганлар масаласи бўйича янги ташкил этилган Миллий комиссияси ДНК банки ва бедарак йўқолганларнинг оилалари учун марказлаштирилган рақамли платформа яратиш режаларини эълон қилди. Шунингдек, комиссия суд-тиббиёт экспертизаси ва ДНК текшируви бўйича мутахассисларни тезкор тайёрлаш зарурлигини алоҳида қайд этди.
«Ўғилларининг қабрини топишни кутаётган оналар, эрларининг қабрини топишни кутаётган хотинлар ва оталарининг қабрини топишни кутаётган болалар бор экан, қонаётган яра мавжуд бўлади», – деди ас-Солиҳ август ойи охирида Суриянинг ярим расмий «ал-Ватан» янгиликлар сайтига.
Бедарак йўқолганларни излаш ва ҳарбий жиноятларни тергов қилиш билан шуғулланувчи Сурия Адолат ва Ҳисобдорлик Маркази раҳбари Муҳаммад ал-Абдуллоҳ айтишича, Қутайфа шаҳридан Думаирга жасадларнинг тартибсиз тарзда кўчирилиши азадорлар оилалари учун фожиали оқибатларга олиб келган.
«Бу жасадларни тўлиқ қолдиқларни оилаларга қайтариш мумкин бўладиган тарзда бирлаштириш жуда мураккаб жараён бўлади», – деди Ал-Абдуллоҳ Reuters топган маълумотлар ҳақида эшитгач. У бедарак йўқолганлар бўйича комиссиянинг ташкил этилишини янги ҳукуматнинг ижобий қадами сифатида баҳолади.
«У сиёсий қўллаб-қувватлашга эга, аммо ҳали ҳам ресурслар ва мутахассислар етишмаяпти», – деб қўшимча қилди у.
Кўчиришда иштирок этган ҳайдовчилар, механиклар ва бошқалар махфий операция пайтида гапириш шубҳасиз ўлимга олиб келишини таъкидлашди.
«Ҳеч ким буйруққа бўйсунмаслик қила олмасди. Акс ҳолда ўзинг ҳам чуқурларга тушиб қолишинг мумкин эди», – деди ҳайдовчилардан бири.