Путин ва Алиев Душанбеда учрашганидан сўнг, Россия Озарбайжон диаспораси раҳбарини фуқароликдан маҳрум қилди, Боку эса Россия манфаатларини илгари суришда айбланаётган «кулранг кардинал»ни қамоққа олди.
Душанбедаги пролог
2025 йил 10 октябр куни Тожикистон пойтахтининг Миллат саройида ойлаб кутилган учрашув рўй берди. Россия Федерацияси Президенти Владимир Путин ўзига хос бўлмаган тарзда постсовет давлати раҳбари олдида оммавий равишда узр сўради. Илҳом Алиев бу узрни вазминлик билан, деярли ғолиб каби қабул қилди — ортиқча ҳис-ҳаяжонсиз, аммо россиялик ҳамкасбига ҳаддан ташқари босим ўтказмасдан.
Россия президенти 38 кишининг умрига зомин бўлган «Озарбайжон ҳаво йўллари» самолёти билан боғлиқ фожиани «энг нозик мавзу» деб атади. 2024 йил 25 декабрда Россия ҳаво мудофааси томонидан ўқ-дорига тутилган Embraer E190 икки давлат ўртасидаги муносабатлар инқирозининг аччиқ рамзига айланди. Ойлаб давом этган инкорлар, қушлар галаси ҳақидаги талқинлар ва техник носозликлар — буларнинг барчаси энди ўтмишда қолди. Путин самолёт Россия ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимининг фаолияти туфайли зарар кўрганини тан олди.
Энг ёмони ортда қолгандек кўринди. Томонлар компенсациялар тўлаш ва айбдорларнинг ҳаракатларига ҳуқуқий баҳо бериш бўйича келишувга эришдилар. Алиев ҳатто Путинга «вазиятни шахсан назоратга олгани» учун миннатдорлик билдирди. Грозний осмонини ўз вақтида ёпганларида ўнлаб одамлар ҳаётини сақлаб қолиши мумкин бўлган ўша ўн беш дақиқа ҳақида ҳеч қандай ошкора танқид, ҳеч қандай кескин фикрлар айтилмади.
Эриган музлар — нотўғри старт
Душанбедан кейинги дастлабки кунлар умидбахш бўлди. Худди кўринмас дирижёрнинг буйруғига кўра, ўзаро хайрихоҳлик алмашуви бошланди. Sputnik Озарбайжон бош муҳаррири Игор Картавх ҳибсхонадан уй қамоғига ўтказилди. Москвада Сатира театрининг собиқ директори Мамадали Агаевни чиқариб юборишди. Ёзда ҳалок бўлган озарбайжонликлар фожиаси юз берган Екатеринбургда ҳибсга олинганлар уй қамоғига ўтказила бошланди.
Экспертлар ҳамжамияти «янги саҳифа» ҳақида эҳтиёткорлик билан гапира бошлади. Бизнес ҳамжамияти енгил нафас олди – оммавий депортациялар ва мулкни миллийлаштириш билан якунланиши мумкин бўлган инқироз ўтиб кетгандек эди.
Аммо илиқлик узоқ давом этмади.
Уляновскдан келган кутилмаган хабар
16 октябр куни Уляновскдан хабар келди: минтақанинг Озарбайжон диаспораси раҳбари ва губернатор маслаҳатчиси Ислом Гусейнов Россия фуқаролигидан маҳрум қилинди. «Изоҳга ҳожат йўқ», – деди у маҳаллий журналистларга.
Гусейнов тасодифий одам эмасди. Йигирма йил давомида у алоҳида минтақада Россия ва Озарбайжон ўртасида кўприклар қурди. Республиканинг умуммиллий етакчиси Ҳайдар Алиевга Россияда биринчи бўлиб ҳайкал ўрнатилишига, унинг номи билан аталадиган майдон ташкил этилишига, мактабнинг номи ўзгартирилишига эришди. Озарбайжон Президенти уни «Тараққиёт» медали билан тақдирлади. Ҳа, 2015 йилда у ер билан боғлиқ фирибгарлик учун судланган, аммо ҳукм шартли бўлиб, Ҳусейнов ўз лавозимида қолган.
Энди эса президентларнинг ярашув учрашувидан бир ҳафта ўтиб, уни мамлакат фуқаролигидан маҳрум қилишга қарор қилишди. Москва бир қўли билан узр сўради, иккинчи қўли билан икки томонлама муносабатларнинг қўзғатувчисига айланган ҳаракатларни дарҳол давом эттирди.
Нефт можароси
Аммо нишон фақат Мехтиев эмасди. Аввалроқ Бокуда бўлиб ўтган «Формула-1» пойгаси вақтида ишбилармон доираларда шов-шувга сабаб бўлган қўлга олиш содир бўлганди. SOCAR компаниясининг собиқ топ-менежери Аднан Аҳмедзадени тўғридан-тўғри ўзининг 77-АА-555 рақамли ҳашаматли Maybach автомобилида тўхтатишди.
Айбловлар жиддий эди: Россия нефтини Озарбайжоннинг Azeri Light бренди билан аралаштириш, мамлакат обрўсига путур етказиш, санкцияларни четлаб ўтиш учун схемалар яратиш. Тергов Малта оролидаги энг йирик нефть бункери бўлган Алкагеста компанияси билан алоқаларни кўрсатди, у Россия нефтини яширин флотда ташишга ёрдам берган.
Энг шов-шувлиси «Лукойл» президенти Вагит Алекперовга тегишли 108 миллион долларлик Galactica Super Nova суперяхтасини ўз номига рўйхатдан ўтказгани ҳақидаги айблов бўлди. Яхтани Ғарб санкцияларидан қочиш учун Ўрта ер денгизи портига яширишган. Британия фуқаролигига эга бўлган Аҳмадзода Россия олигархи учун ҳуқуқий ниқобга айланди.
Оммавий ахборот воситалари бу схемалар Озарбайжоннинг Европа билан муносабатларига путур етказиб, Россия манфаатига хизмат қилиши мумкинлигига шама қилди. Ахир Озарбайжон нефти Россия нефти билан аралашиб кетса, бутун Боку-Жайҳон қувурига зарар етади.
Ҳибсга олиш тўлқини эски сиёсий элита орасида ваҳима уйғотди. Кейинги ўринни Али Ҳасанов эгаллаши ҳақида миш-мишлар тарқалди – у 25 йил давомида Меҳтиев қўл остида президентнинг ижтимоий-сиёсий масалалар бўйича ёрдамчиси бўлиб ишлаган яна бир сиёсий оғир вазнли шахс.
«Бу гапларнинг ҳаммаси ёлғон, мени ҳеч қандай терговга жалб қилишмаган», – дея миш-мишларни кескин инкор этди Ҳасановнинг ўзи. Бироқ унинг овози таранглашган эди. Ҳар икки сиёсатчи – Меҳтиев ҳам, Ҳасанов ҳам Россия таъсирини кенгайтиришни қўллаб-қувватлашгани, Москва билан яқинлашишга даъват этишгани, Россия махсус хизматлари билан яқин алоқада бўлишганини ҳамма эслади.
Хотима: қайтиш имконсиз нуқта?
2025 йил октябр ойи Россия-Озарбайжон муносабатлари тарихига сирли воқеалар ойи сифатида киради, биз уларнинг асл моҳиятини балки ҳеч қачон тушуниб етмасмиз. Душанбедаги учрашув бурилиш нуқтаси, самолёт ҳалокати туфайли юзага келган инқироздан чиқиш бошланиши бўлиши мумкин эди. Ҳар икки томон ҳам келишувга, амалий мулоқотга тайёрлигини намойиш этди.
Бироқ эски одатлар кучлироқ бўлиб чиқди. Москва Уляновскдаги кўзбўямачилик ҳаракатидан ўзини тия олмади. Боку бунга жавобан «Россияпараст гуруҳ»ни тозалаб, бешинчи устунни энди ортиқ бардош қилмаслигини кўрсатди.
Бу қарама-қаршилик ортида постсовет ҳудудидаги кучлар мувозанатининг тубдан ўзгариши ётибди. Қорабоғни қайтариб олган ва Туркия билан алоқаларини мустаҳкамлаган Озарбайжон энди ўзини кичик шерик сифатида ҳис қилмаяпти. Украина можаросига ботиб қолган ва Жанубий Кавказда таъсирини йўқотаётган Россия эса ўз мавқеининг қолган-қутганини одатий тазйиқ усуллари билан сақлаб қолишга уринмоқда.
Мехтиевнинг ҳибсга олиниши шунчаки бир кишининг тақдири эмас. Бу совет ўтмишидан қолган «кулранг кардиналлар» мустақил давлатлар сиёсатига таъсир ўтказган бутун бир даврнинг якуни ҳисобланади. Уларнинг даври ўтди, ортида баланд деворлар билан ўралган ҳовлилар, офшор ҳисоб-рақамлар ва аччиқ ҳақиқат қолди: Россия ўзининг эски дўстларига ёрдам беришни хоҳламади ёки буни уддалай олмади.
2025 йил октябридаги «илиқлик» ҳали «баҳор»га айланиб улгургани йўқ. Икки давлат муносабатларида илиқлик ўрнига бизни янги совуқлик кутмоқдами? Башорат қилиш қийин – буни кейинги воқеалар кўрсатади.