2025 йил 11 октябрга ўтар кечаси криптовалюта бозори кескин қулади ҳамда бунинг оқибатида бир миллиондан ортиқ трейдер зарар кўрди. Крипто-биржаларда мажбуран ёпилган савдо позицияларининг умумий ҳажми эса 19 миллиард доллардан ошди. Бу криптовалюта тарихдаги мутлақ антирекорд ҳисобланади. 122 минг доллардан юқори савдода юрган Bitcoin кутилмаганда 112 минг доллардан пасайди, ҳатто Binance биржасида қисқа муддатда 102 минг долларгача тушди. Айрим йирик алткоинлар эса атиги бир неча дақиқада ўз қийматини 80 фоизгача йўқотди.
Очиғини айтиш керак, бозор ривожланиши билан йирик ликвидацияларни кузатиш крипто-трейдерлар учун ўзига хос, ҳатто бироз кинояли томошага айланди. Бозор қулаши пайтида ижтимоий тармоқлар ботлар ва трекерлар юбораётган «рекорд йўқотиш» ҳақидаги билдиришномалар билан тўлиб кетади. Аслида, инглизча «wrecked» (яъни «буткул вайрон бўлган») сўзидан олинган REKT атамаси шундай жараёндан пайдо бўлган. Бу сўз капиталнинг тўлиқ йўқотилишини англатади ва бугун ҳатто крипто-таҳлил платформалари интерфейсларида ҳам қўлланилмоқда.
11 октябр кечасида машҳур Coinglass трекерининг REKT кўрсаткичи ҳар дақиқада ўнлаб миллион долларга ошиб борди. Бу йирик биржаларда савдо қилаётган трейдерлар зарарининг умумий ҳажмини ифодалайди. Трейдерларда бўлаётган вазиятни англаш ва чора кўриш учун атиги бир неча дақиқа бор эди. Бироқ баъзи биржаларнинг интерфейси ишламай қолди. Тангаларнинг арзон нархда харид қилиниши эса техник жиҳатдан деярли имконсиз бўлди, чунки кўпчиликнинг депозити аллақачон куйиб кетганди.
Бу қулашнинг сабаблари мураккаб ва ўзаро боғлиқ омиллар занжирига эга. Оқибатларнинг кўлами ҳали тўлиқ аниқланмаган, бозор иштирокчилари эса ҳануз вазиятни баҳоламоқда. Ижтимоий тармоқларда айрим крипто-фондлар банкрот бўлиши мумкинлиги ҳақидаги миш-мишлар тарқалмоқда, экспертлар эса ҳақиқий оқибатлар келажакда, кутилмаганда намоён бўлиши мумкинлигини таъкидлаяпти.
Биринчи сабаб — очкўзлик!
Bitcoin ва бошқа криптовалюталарнинг нархи рекорд даражага чиққач, жуда кўп трейдерлар бозор яна ўсади, деган умидда гаров қўйди ҳамда бунинг учун қарз маблағлардан (кредит елкасидан) фойдаланди. Аммо бозор кескин тескари ҳаракат қилганда, автоматик ликвидациялар занжири бошланди. Бу эса нархларнинг янада тушишига ва янги мажбурий ёпилишларга сабаб бўлди.
Қулашдан атиги бир неча соат аввал мутахассислар Bitcoin фючерс позицияларидаги ғайриоддий ҳажмни қайд этган эди. Улар «leverage reset» — яъни кредит елкаларини қайта тиклаш жараёни бошланганини тахмин қилган. Бу, ўз навбатида, қарз маблағлар билан очилган ҳаддан ташқари хавфли позицияларни бозорнинг ўзи «тозалаб ташлашини» англатади.
Криптобозорда «ликвидация» дейилганда, одатда Bitcoin’нинг сотилиши эмас, балки муддатсиз фючерс шартномаларидаги мажбурий ёпилишлар назарда тутилади. Бундай келишимлар трейдерга қарз елкаси орқали Bitcoin нархига пул тикиш имконини беради. Бунда криптовалютанинг ўзи сотиб олинмайди. Юқори ликвидлик, муддатнинг йўқлиги ва 100 бараваргача кредит елкаси имконияти туфайли бу «perp» шартномалар криптобозорнинг энг машҳур деривативига айланган.
Кредит елкаси трейдерга ўз капиталидан бир неча баравар катта позиция очиш имконини беради. Масалан, 10х елка билан 10 000 доллар депозит асосида 100 000 доллар ҳажмли савдо позицияси очиш мумкин. Бу позиция трейдернинг ҳисобидаги маблағ билан кафолатланади. Нарх позицияга қарши ҳаракат қилса, зарар шу кафолат маблағни камайтиради. Агар гаров етарлича камайиб кетса, биржа автоматик тарзда позицияни ёпади, чунки у ўз зарарини олдини олишга мажбур. Ликвидация чегараси кредит елкаси даражасига боғлиқ: елка қанча катта бўлса, нархдаги ўзгариш шунча кичик бўлса ҳам позиция ёпилиши мумкин.
Нархлар тушишни бошлаганда, айнан юқори елка билан очилган позициялар кетма-кет ликвидация қилинади ва бу бозорга қўшимча босим беради. Шунда бир ликвидация бошқасини қўзғатадиган занжирли реакция юз беради. Биржалар бундай вазиятларнинг таъсирини камайтириш учун суғурта фондлари ва қисман ликвидация тизимларидан фойдаланади. Аммо бозор кескин қуласа, бу чораларнинг ўзи ҳам етарли бўлмайди. Шунда ADL (Auto-Deleveraging) каби фавқулодда механизмлар ишга тушади, яъни биржа бозорнинг қарама-қарши томонидаги бошқа трейдерларнинг фойдали позицияларини мажбуран ёпишни бошлайди.
Иккинчи сабаб — савдо уруши
Бозор қулаши АҚШ президенти Доналд Трампнинг Хитойдан импорт қилинадиган маҳсулотларга тарифларни кескин ошириш ҳақидаги баёнотидан кейин бошланди. Дастлаб криптобозор фонд индексларига эргашган ҳолда инерция билан пасайди, бироқ бу тушиш кескин даражада эмас эди. Кейинги баёнотда Трамп 1 ноябрдан бошлаб АҚШ мавжуд божхона ставкаларига қўшимча 100 фоизлик бож жорий этишини айтди. Бу эса бозор босимини янада кучайтирди.
Трампнинг янги божлар ҳақидаги эълони расмий равишда сотувлар тўлқинини бошлаб берган омил сифатида қайд этилди, аммо мутахассисларнинг фикрича, бу хабар бозорни шунчалик силкитиб юбориши мумкин эмас эди. Эҳтимол, бу хабар бозордаги умумий ваҳимани кучайтириб, инвесторларнинг кескин реакциясини қўзғатган.
Учинчи сабаб — маркетмейкерларнинг реакцияси
Криптобозорнинг асосий хусусиятларидан бири бу блокчейн маълумотларининг тўлиқ шаффофлигидир. Аналитиклар фақат тахминлар билан чекланмай, балки тўғридан-тўғри транзаксияларни кузатиш орқали йирик иштирокчилар фаолиятини аниқлай оладилар. Шуни айтиш керакки, биржалар, йирик трейдерлар ва маркетмейкерларга тегишли ҳамёнлар аллақачон аниқланган ва мониторинг остида.
10-11 октябр кунлари содир бўлган қулаш жараёнида маркетмейкер (бозорда нархларни шакллантирувчи ва савдога доимий ликвидлик, яъни сотувчи ва харидорни таъминлаб берувчи йирик иштирокчи)ларнинг бозордан чиқиб кетиши пасайишни янада кучайтирган асосий омиллардан бири бўлди. Coinwatch аналитик платформаси маълумотларига кўра, бир йирик токен бўйича биржа orderbuki (сотиб олиш ва сотиш буйруқлари жадвали) чуқурлиги +1% даражада атиги 40 дақиқа ичида 98% га камайган.
Шу каби ўзгаришлар бошқа активларда, жумладан Bitcoin’да ҳам кузатилди ва улар ликвидациялар каскади бошланиши билан бир вақтда содир бўлди. Бу эса ликвидлик таъминловчиларнинг мувофиқлаштирилган ҳаракатларини кўрсатиши мумкин. Bitcoin нархи 108 минг долларга тушганида, маркетмейкерлар деярли нархларни ушлаб туришни тўхтатди ва айрим алткоинлар 80 фоизгача қулади.
Бундай вазиятда нархни ушлаб туриш уларга катта зарар келтириши мумкин, шу сабабли улар бозорни тарк этишни афзал билди, чунки уларда бозорни қўллаб-қувватлаш мажбурияти йўқ. Позицияларнинг мутаносиб эмаслиги (деярли 90% «long» позициялар) ва кутилаётган қулаш белгилари шароитида нархларни вақтинча қўлламаслик рационал стратегия сифатида кўрилди.
Тўртинчи сабаб — биржа механизмлари
Айнан ликвидликнинг йўқлиги зарарли позицияларни ордербук орқали ёпишни имконсиз ҳолатга келтирди. Натижада, биржаларда ADL (Auto-Deleveraging) механизми ишга тушди. Бу тизим агар биржа ёки суғурта фонди зарарларни қоплашга улгурмаса, бозорнинг қарама-қарши томонидаги фойдали позицияларни автоматик равишда мажбуран ёпади.
Бу одатда фавқулодда чоралар сирасига киради, бироқ бу сафар Binance, Bybit ва Hyperliquid каби йирик биржаларда у фаоллашди ва ликвидациялар каскадини янада чуқурлаштирди. Бунга қўшимча равишда, биржаларда кўплаб техник носозликлар кузатилди. Бунинг оқибатида сўровлар сонининг кескин кўпайиши сабабли савдоларни очиш деярли имконсиз бўлди.
Қулаш пайтида Hyperliquid биржаси икки йил ичида илк бор кросс-маргинал ADL тизимини ишга туширди. Натижада мингдан ортиқ ҳамён автоматик тарзда «бўшатилди» — яъни баъзи фойдали позициялар мажбуран ёпилди, шунда бошқа трейдерларнинг зарарларини қоплаш имконияти яратилди. Hyperliquid’нинг ўзига хос жиҳати шундаки, бу жараён тўлиқ блокчейнда содир бўлади, шунинг учун у бутунлай шаффоф. Бу эса механизм қачон ва қандай ҳажмда ишга тушганини аниқлаш имконини беради.
Hyperliquid’нинг очиқ рейтинг жадвалига кўра, 11 октябр куни бир неча йирик трейдер ўнлаб миллион долларлик зарарни қайд этган, баъзилари эса бутун депозитини йўқотган. Улардан бири, TheWhiteWhale тахаллуси остида танилган трейдер бўлиб, Х’да ўз стратегияси ҳақида ёзар экан, шундай дейди: «Мен хотинимнинг қучоғида йиғладим».
Ички ликвидация
Х’даги машҳур постлардан бирида бир трейдернинг савдо позициялари таҳлил қилинди. Соат 00:00 (Москва вақти билан) у қуйидаги учта позицияни ушлаб турган:
- Bitcoin бўйича 5 млн долларлик «long» (ўсишга тикилган) позиция — кредит елкаси 3х;
- DOGE бўйича 500 минг долларлик «short» (пасайишга тикилган) позиция — кредит елкаси 15х, бу хеж (hedge) сифатида ишлатилган;
- Ethereum бўйича 1 млн долларлик «long» позиция — кредит елкаси 5х.
Соат 00:10 да DOGE курси кескин тушди ва бу «short» позицияни жуда фойдали ҳолатга келтирди. Аммо юқори фойда ва катта кредит елкаси бирлашганда, позиция ADL механизми остига тушди ва мажбурий равишда ёпилди.
Оқибатда портфел ҳимоя позициясидан айрилди ва тўлиқ бозор хавфига очиқ ҳолатга келди. 00:20 га келиб, нархлар пасайишда давом этган ва қолган биткоин ҳамда Ethereum «long» позициялари ҳам ликвидация қилинган. Якунда трейдер бутун портфелдан айрилган.
Бир туннинг ўзида бу каби воқеалар минглаб содир бўлди. Ҳатто пухта стратегияга эга тажрибали трейдерларнинг ҳам фойдали позициялари ADL механизми орқали мажбуран ёпилиб, уларнинг бошқа активларини заиф ҳолатга келтирган ва ликвидациялар каскадини янада кучайтирган.
Тахминий версиялар ва назариялар
Нимага бундай бўлгани ҳақидаги энг машҳур тахминлардан бири Binance биржасига қарши атайлаб амалга оширилган ҳужум ҳақидаги фикр бўлиб қолмоқда. Унга кўра, кимдир таъминот тизимидаги (маргин collateral) заифликлардан фойдаланган ва учта токен — USDe, wBETH ва BNSOL орқали бозорни урган.
Қизиғи, фақат Binance биржасида ушбу уч токен нархи кескин тушган, бошқа биржаларда эса бундай ҳолат кузатилмаган. Улар айрим савдо жуфтликларида гаров сифатида ишлатилган ва бозор қулашидан бир неча кун олдин Binance 14 октабрдан бошлаб айнан шу токенлар учун янги савдо шартлари жорий этилишини огоҳлантирган эди.
Бу версияни ёқловчиларга кўра, дастлабки ҳужум назоратдан чиқиб кетган ва бутун тизим бўйлаб ликвидациялар занжирини қўзғаган. Ҳақиқатдан ҳам, Binance’даги ушбу уч токеннинг нархи соат 23:40 атрофида қулай бошлаган, 20 дақиқа ўтиб эса бутун бозор қулаши ва мажбурий ёпилишлар кетма-кетлиги бошланган.
Бу тахминни билвосита Binance’нинг ўзи ҳам тасдиқлагандек бўлмоқда. Компания ҳодисадан сўнг фойдаланувчиларга, айнан гаров сифатида USDe, wBETH ва BNSOL ишлатган трейдерлар 280 млн доллардан ортиқ компенсация тўлашини эълон қилди. Бироқ расмий баёнотда аниқ сабаб кўрсатилмаган. Binance «макроиқтисодий янгиликлар ва у сабабли юзага келган сотув тўлқини»ни баҳона сифатида келтирди.
14 октабр кечқурун, Binance «Together Initiative» номли янги дастурини ишга туширди — унинг мақсади бозор ишончини тиклаш эди. Дастурга кўра, 10–11 октабр кунлари ликвидациялар оқибатида капиталининг 30 фоиздан ортиғини йўқотган фойдаланувчиларга жами 300 доллар млн миқдорида токенлар тақсимланади. Яна 100 млн доллар эса институционал (йирик) мижозларга имтиёзли кредит сифатида ажратилади.
Binance бу билан ўзини айбдор деб тан олмаган, аммо компания бу қадамни «тармоқни энг оғир паллада қўллаб-қувватлаш зарурати» сифатида изоҳлаган. Ким бу воқеалар ортида тургани ва ҳужум механизми қандай ишлагани ҳозирча номаълум. Балки буни вақт ёки расмий тергов аниқлаб берар.
Шу билан бирга, фитна назариясига моиллар эса бундай манипуляцияда биржаларнинг ўзи ёки ички инсайдерларни айбламоқда. Уларнинг фикрича, бунга Hyperliquid биржасида қулашдан бир неча соат олдин очилган йирик «short» позициялар далил бўлиши мумкин, лекин улар камида 150 млн доллар фойда кўрган.
Бозор учун оқибатлар
Криптобозор таҳлилчиси Виктор Першиковга кўра, юз берган воқеаларнинг тўлиқ таъсири ҳали намоён бўлгани йўқ. Криптовалюта бозорининг дастлабки реакцияси кескин нарх пасайиши бўлди, бироқ кўплаб активлар қисқа вақт ичида қисман тикланишга муваффақ бўлмоқда.
«Ҳозирча саноатдаги ким ва қай даражада зарар кўргани ҳақида деярли аниқ маълумот йўқ. 2022 йил баҳорида йирик криптофонд Three Arrows Capital қулаганида ҳам бу ҳодиса аввалига бир марталик деб ўйланган эди. Аммо охир-оқибат у криптобозорни инқирозга олиб келиб, ўша йил охирида биржасининг қулаши учун замин яратган», дея эслайди Першиков.
Cifra Markets криптоброкерининг етакчи таҳлилчиси Александр Крайко ҳам бу фикрга қўшилмоқда. Bitcoin ва Ethereum нисбатан барқарор тургани, аммо алткоинлар «катта талафот кўрганини» айтади. Масалан, Cosmos (АТОМ) токени айрим биржаларда бозор нархи $4 атрофида бўлишига қарамай, $0,001 гача қулаган.
«Бундай ҳолатлар бозор хотирасида узоқ сақланади — улар ҳақиқий ликвидлик қаерда тўпланганини ва хавфларни бошқариш ҳар қандай прогноздан муҳимроқ эканини яққол кўрсатади», дея хулоса қилади Крайко.
Першиковнинг қўшимча қилишича, ўтган ҳафта содир бўлган бу воқеалар АҚШда янги алткоин асосидаги ETF фондлари тасдиқланишидан сал олдин юз берди. Шу сабабли, бу қулаши туфайли алткоинларга бўлган талаб сезиларли даражада камайиши мумкин.
ETF фондларининг роли
ETF (Exchange traded fund) — бу криптовалютани биржа акциялари кўринишида сотиб олиш имконини берувчи сармоя воситаси ҳисобланади. Масалан, BlackRock компаниясининг Bitcoin ва Ethereum асосидаги ETF фондлари ҳақиқий криптовалютани харид қилиб, акциялар чиқаради.
2025 йил кузига келиб, АҚШнинг Қимматли қоғозлар ва биржалар комиссияси (СЕC) кўриб чиқаётган ўнлаб алткоин асосидаги ETF аризалари мавжуд.
«Бозор иштирокчилари яна бир бор шуни англаб етдики, ҳатто BlackRock каби йирик ўйинчилар мавжуд бўлишига қарамай, кескин қулаш (flash crash) ҳолатлари яна содир бўлиши мумкин», дейди Першиков.
Унинг фикрича, яқин ойлар ичида инвесторларнинг эътибори барқарорроқ ва йирик капиталга эга крипто-активлар томон силжиши мумкин. Бу эса алткоинлар учун янги «алт-сезон» (массавий ўсиш даври) эҳтимолини деярли йўққа чиқаради.
19 миллиард долларлик ликвидация баҳоси қанчалик ишончли?
19 миллиард долларлик кўрсаткич бу трейдерларнинг ҳақиқий йўқотган пули эмас, балки ликвидация қилинган позицияларнинг умумий номинал ҳажми. Масалан, 10х кредит елкаси билан савдо қилаётган трейдер 10 минг доллар ўз маблағи эвазига 100 минг долларлик позиция очади. Агар бу позиция ликвидация қилинса, у аслида 10 минг долларни йўқотади, аммо тренерлари статистикада 100 минг долларлик ликвидация сифатида қайд этади.
Бошқа томондан, айрим иштирокчиларнинг фикрича, агрегаторлар маълумотлари тўлиқ манзарани акс эттирмайди. Уларнинг сўзларига кўра, айрим йирик биржалар фойдаланувчиларни ваҳимага солмаслик учун ликвидация маълумотларини атайин секинлаштириб эълон қилади. Бу эса ҳақиқий йўқотиш ҳажмларини камайтириб кўрсатиш эҳтимолини оширади. Бу ҳақда Bybit биржаси раҳбари Бен Чжоу очиқ айтган, шунингдек, Coinglass маълумот провайдери администраторлари ҳам буни тасдиқлаган.
Binance асосчиси Чангпенг Жао ликвидациялар графигини қайта жойлаштирганида, унда Binance’даги ҳажмлар Hyperliquid’дагидан анча паст кўринган. Шунда Hyperliquid асосчиси Жефф Ян ижтимоий тармоқда йирик биржаларни статистикани пасайтиришда айблаган. У Binance ҳужжатларига таянган ҳолда, биржалар бир сонияда фақат битта ликвидацияни кўрсата олишини тушунтирган.
Шундай қилиб, 19 миллиард доллар — бу аниқ зарар миқдори эмас, балки бозорда ликвидация тўлқинининг интенсивлигини кўрсатувчи тахминий рақам. Аммо бу кўрсаткич шубҳасиз криптобозор тарихидаги рекорд бўлиб қолади.
Ликвидациялар ҳақидаги маълумотлар ҳанузгача бозор кайфияти ва хавф даражасини баҳолашдаги муҳим индикатор ҳисобланади. Бундай «портлашлар» бозорнинг қанчалик қарз билан тўйинганини ва юқори волатилликда позициялар қандай тезликда «нолга тушишини» кўрсатади. Шу сабабли умумий ликвидация ҳажми шунчаки зарар статистикаси эмас, балки бозор қизиб кетганини ёки аксинча, «тозаланиш» босқичига ўтганини кўрсатувчи сигнал. У таҳлилчиларга коррекция чуқурлигини ва бозорнинг барқарорлик даражасини баҳолашга ёрдам беради.
Нурмуҳаммад Файзуллоев тайёрлади.