Кўплаб сиёсатшуносларнинг фикрича, ўнгчи популистларнинг сайловларда ғалаба қозониши, Европа Иттифоқининг заифлашиши ва ҳатто Украинадаги уруш ҳам 2020–2022 йиллардаги пандемия оқибатида рўй берган. Сиёсатшунос Тимофей Барсуков (псевдоним) Republic илтимосига кўра бу назарияни фактлар асосида текшириб чиқди.
Ҳали 2020 йилдаёқ сиёсатшунослар пандемия нафақат санитария муаммоси, балки узоқ муддатли сиёсий синов эканлиги ҳақида огоҳлантиришган эди. Иқтисод, соғлиқни сақлаш тизимидаги эҳтимолий муаммолар, тенгсизлик ҳақида гапирилган. «Агар демократиялар бу синовдан ўта олмаса, популизм ва авторитар кайфиятлар кучаяди», — деб ёзишган эдилар таҳлилчилар.
2020–2021 йилларда биз «байроқ атрофида жипслашиш» эффектига гувоҳ бўлдик: инқироз ва ноаниқлик шароитида сайловчилар амалдаги ҳокимият атрофида тўпланди. Бу ташқи таҳдидларга нисбатан классик қисқа муддатли реакция ҳисобланади. Бироқ пандемиянинг фаол босқичидан чиқиш жараёнида сиёсий қадриятлар қайта баҳолана бошланди.
2024 йил амалдаги ҳокимиятлар учун омадсиз бўлди: 54 та ғарб демократияларидан 40 тасида улар сайловда ютқазди. Бу деярли ноёб ҳолат, чунки одатда амалдаги ҳокимият сайловларда устунликка эга бўлади. Шунинг учун, масалан, АҚШ Демократик партияси Байден номзодлигидан воз кечишни истамади. Шуни тахмин қилиш мумкинки, бу мағлубиятлар тўлқини пандемиянинг кечикиб намоён бўлган салбий оқибатлари билан бевосита боғлиқ.
Пандемия бошланганига беш йил бўлди, аммо унинг сиёсий ва ижтимоий таъсирлари юзасидан тўлиқ таҳлил ҳалигача пайдо бўлмаган. Айниқса Россияда. У ерда эътибор тезда Украинага бостириб киришга қаратилди. Шу билан бирга, COVID-19 пандемияси ўзига хос табиий экспериментга айланди: у турли сиёсий тузумларнинг инқирозга қандай жавоб беришини ва ҳокимият фавқулодда чоралардан фойдаланишда қай даражада чегарани кесиб ўтиши мумкинлигини намойиш қилди — бу оқибатлар эса узоқ муддатга сақланиб қолмоқда.
Фавқулодда ҳолат — фавқулодда фойдалими?
Пандемиянинг дастлабки тўрт ойида — 2020 йил январдан майгача дунёнинг деярли ярмида фавқулодда ҳолат жорий этилди. Бу тарихдаги энг кенг кўламли фавқулодда ҳолатлар тўлқини бўлди. Жорий этилган режимларни шартли равишда виждонан ва виждонсиз равишда жорий этилган, деб бўлиш мумкин.
Автократиялар фавқулодда ҳолатдан ҳокимиятни сақлаш ва мустаҳкамлаш мақсадида фойдаланишга айниқса мойил бўлади. Бунга энг ёрқин мисол — Филиппинда Маркос режими: «коммунистик хавф» баҳонасида 1972 йилдан 1981 йилгача парламент тарқатилди, мустақил оммавий ахборот воситалари ёпилди, қийноқлар ва судсиз қатллар қонунийлаштирилди.
Бизга яқинроқ мисол — Эрдўған бошчилигидаги Туркия. 2016 йил июлидаги муваффақиятсиз давлат тўнтариши уринишидан сўнг президент Ражаб Тоййиб Эрдўған уч ойлик фавқулодда ҳолат жорий этди, аммо у икки йил давом этди. Бу вақт мобайнида 40 мингдан ортиқ киши тўнтаришда иштирок этиш айблови билан қўлга олинди, 140 мингдан ортиқ давлат хизматчилари ишдан бўшатилди ёки вазифасидан четлатилди, тахминан 1500 ташкилот ёпилди.
Бу жараённинг чўққиси 2017 йилда қабул қилинган янги Конституция бўлди: у Туркияни яримпрезидентлик тизимидан суперпрезидентлик республикасига айлантирди.
Пандемия давомида жорий этилган фавқулодда ҳолатлар расман виждонан амалга оширилган ва инфекция тарқалишининг олдини олиш мақсадида жорий этилган эди. Бироқ аслида механизм бир хил эди: ижро ҳокимияти ваколатларининг кенгайиши, жамоат назоратининг қисқариши, ҳуқуқлар чекланиши. Конкрет чора-тадбирлар мамлакатдан мамлакатга фарқ қилган бўлса-да, умумий тамойил битта эди: ҳукуматларга келишувсиз қарор қабул қилиш, эркинликларни бекор қилиш, чекловлар жорий этиш ва институтлар фаолиятини тўхтатиш ҳуқуқи берилди.
Пандемия вақтидаги фавқулодда ҳолатларни ўрганиш қизиқарли натижаларни кўрсатади. Биринчидан, фавқулодда ҳолат жорий этилишининг асосий омили одатда эпидемиологик вазиятнинг оғирлиги эмас, балки у орқали ҳокимият қўлга киритадиган сиёсий манфаатлар бўлган. Жумладан, парламентни тарқатиш, ҳуқуқ ва эркинликларни (жумладан, йиғилиш, ҳаракатланиш, фикр билдириш эркинликларини) тўхтатиб туриш, судсиз мулкни мусодара қилиш (экспроприация), цензура жорий этиш имконияти.
Бу имкониятлардан кўплаб ҳукуматлар фойдаланди. Маврикий ва Таиландда парламентлар фаолияти тўхтатилди, Бангладеш ва Нигерияда судларнинг ёпилиши ҳокимият қарорларини шикоят қилиш имкониятини йўқ қилди. Мисрда фуқаролик ишлари ҳарбий судлар юрисдикциясига ўтказилди. Эрон, Малайзия ва Данияда армия фуқаролик назоратини амалга оширишга жалб этилди. Сўз эркинлиги эса айниқса жабр кўрди: бир қатор мамлакатларда оммавий ахборот воситалари чекловларга дуч келди, Филиппинда эса президент Дутерте фармони билан энг йирик мухолифатчи телеканал ABS-CBN ёпилди.
Тадқиқотчилар келган иккинчи муҳим хулоса шундаки: ҳукуматларга фавқулодда ҳолат доирасида берилган ваколатлар қанча кенг бўлса, фалокат пайтида ўлим ҳолатлари шунча юқори бўлади.
Бу автократия мантиқига зид: назорат қанча кучли бўлса, инқирозга қарши кураш шунча самарали бўлади, деган фикр акс натижа берди. Маълумотлар шунга далолат қилмоқдаки, ҳуқуқлар дарҳол бекор қилинадиган вазиятда ҳокимият одамларни қутқаришга эмас, балки босим, таъқиб ва ахборот назоратига йўналтирилади. Бу нафақат пандемияга, балки табиий офатлар пайтида жорий этилган фавқулодда ҳолатларга оид маълумотларда ҳам кузатилган.
Шуни ҳам қайд этиш лозимки, баъзи ҳукуматлар расман фавқулодда ҳолат эълон қилмасдан, амалда «фармонлар орқали бошқариш»га ўтишган. Масалан, Ҳиндистон ва Аргентинада ижро ҳокимияти парламентни четлаб ўтиб, барча ваколатларни ўз қўлига тўплади.
Тадқиқотлар яна бир жиҳатга эътибор қаратади: пандемия даврида демократик стандартлар ҳам демократияларда, ҳам автократияларда пасайди, аммо автократияларда бу пасайиш анча кучли бўлди. Бу жараённинг энг ёрқин мисолларидан бири — Венгрия бўлди.
Венгерча ковид-автократизация
2020 йил 11 март куни Бош вазир Виктор Орбан Венгрияда «хавф ҳолати»ни эълон қилди — бу фавқулодда ҳолатнинг бир тури бўлиб, мамлакат Конституциясида эпидемиялар учун бундай режим назарда тутилмаган. Ортиқча уч ҳафта ўтиб, парламент — унда орбанчи «Фидес» (Венгрия фуқаролик иттифоқи) кўпчиликни ташкил этарди — шундай номланган ваколат бериш тўғрисидаги қонунни қабул қилди. Ушбу ҳужжат ҳукумат ваколатларини ҳадсиз даражада кенгайтирди: вазирлар маҳкамаси муддат белгиламасдан ва парламент тасдиқисиз қонун кучига эга бўлган фармонлар чиқариш ҳуқуқини олди.
Бу ваколатлар фақат соғлиқни сақлаш соҳасини эмас, иқтисод, суд тизими, оммавий ахборот воситалари ва маҳаллий бошқарув органларини ҳам қамраб олди. Амалда бу ҳукумат солиқ ставкаларини ўз хоҳишига кўра ўзгартириши, сайловларни кечиктириши — аслида бекор қилиши, жиноят таркибини янгидан белгиланиши ва қайси компанияларни «стратегик» деб ҳисоблаб, уларни давлат назоратига ўтказишини белгилаши мумкинлигини англатди. Ва бу механизмлар назарий эмас эди — улар фаол қўлланди.
Масалан, мухолифатга мансуб шаҳар ҳокими бўлган Гёд шаҳрида ҳукумат янги ваколатлардан фойдаланиб, маҳаллий бюджетдан катта солиқ тушумларини тортиб олиб, марказ назоратидаги тузилмаларга йўналтирди. Шунингдек, тиббий қутилар ишлаб чиқарувчи Kartonpack компанияси ҳам давлат назоратига ўтказилди. Расмий сабаб пандемияга қарши кураш деб кўрсатилган бўлса-да, ушбу корхона маҳсулоти COVID-19 шароитида танқидий аҳамиятга эга эмас эди. Аслида, бу «Фидес» билан боғлиқ акциядорларни мустақил назоратдан ҳимоя қилиш мақсадида қилинган чора бўлган.
Шу билан бирга ҳукумат «агар улар пандемияга қарши курашга халақит берса», деган баҳона билан маълумотларни эълон қилишни тақиқлади. Бу эса амалда касалланганлар ва вафот этганлар ҳақидаги маълумотларни махфийлаштиришга олиб келди. Муқобил манбалар таъқиб остига олинди. 2020 йилги сайловлар бекор қилинди, шифохоналарга армия киритилди ва «ҳоспитал қўмондонлари» тайинланди.
Кейинчалик «Ўтиш чоралари тўғрисидаги қонун» қабул қилиниб, ўнлаб меъёрий ҳужжатлар қайта ёзилди, содиқ корпорациялар учун солиқ имтиёзлари узайтирилди ва «карантин» тармоқлари учун имтиёзлар мустаҳкамланди.
Шунингдек, янги ҳуқуқий механизм — «санитар инқироз ҳолати» яратилди, уни парламент розилигисиз бош санитар шифокор таклифи билан жорий этиш мумкин. Бу режим фуқаролик ҳуқуқларини — йиғилишдан тортиб, товарлар ҳаракати ва ОАВдаги нашрларгача — ярим йилга чеклаш имконини беради ва уни чексиз марта узайтириш мумкин.
Натижа: Орбан пандемиядан фойдаланиб, ўз ҳокимиятини мустаҳкамлади. Бюджет маблағлари «Фидес»га яқин тузилмалар фойдасига қайта тақсимланди, мухолифат партиялари ва маҳаллий бошқарувлар заифлаштирилди, мустақил журналистика амалда бўғилди. Хусусан, 2022 йилда Европа Парламенти Венгрияни сайлов автократияси деб эълон қилди.
Путиннинг изоляцияси, Россиянинг марказсизлашуви?
Авторитар режимлар кўпинча инқирозларни ҳокимиятни мустаҳкамлаш имконияти сифатида ишлатади. Аммо Россияда пандемия кутилмаган натижа берди. Ўша даврнинг энг эсда қоларли рамзи — Путин учрашувлар ўтказган улкан стол бўлди.
Инфекция юқишидан қўрққан президент ўзини иҳоталади, бункер ҳақидаги миш-мишлар тарқалди, расмий манбалар эса президент билан шахсий учрашувдан олдин амалдорларни узоқ карантинга жойлаштириш ҳақида хабар берди.
Кўплаб экспертларнинг фикрича, айнан шу изоляция Украинага бостириб кириш қарорини қабул қилишга таъсир қилган. Путин атрофидагилар унинг империявий ва миллатчи кайфиятларини қўллаб-қувватлаган, унга дунё манзарасини муҳокамали ва мувозанатли тақдим эта оладиганлар эса Путиндан узоқлаштирилган.
Бироқ пандемия яна бир камроқ кўзга ташланадиган оқибатга ҳам олиб келди — мамлакат ичида вақтинча ҳокимият тақсимотининг ўзгариши. 2020 йил баҳорида вертикал бошқарув тизими самарасиз экани маълум бўлди. Марказ анъанавий путинча стратегик йўлни танлади — «яхши пошшо» ва «ёмон боярлар». Президент тўловлар ва дам олиш кунларини эълон қилди, губернаторлар эса локдаунлар, касалхоналар ва камчиликлар учун жавобгар бўлди. Молиялаштириш эса деярли йўқ эди. Бу эса сохталикларга ва минтақавий ҳокимият қарорларининг кескин кўзга ташланишига олиб келди.
«Левада-центр» маълумотларига кўра, 2020 йил апрелида Путиннинг рейтинги тарихий минимумга — 59 фоизгача қулади.
Аксинча, губернаторларнинг фаолиятига бўлган розилик 61 фоизгача кўтарилди. Путин даврида бундай вазият охирги марта Қрим аннексиясигача кузатилган эди. Эҳтимол, ҳокимиятга нисбатан ушбу қабул қилинишдаги қулаши ҳам кейинги кескинликка таъсир қилган омил бўлди.
Парадокс шундаки, пандемия Россияда марказлашувни кучайтирмади, балки бироз бўлса-да заифлаштирди. Тўғри, бу узоққа чўзилмади. Шахсга боғлиқ режимда энг муҳими — бир одамнинг фикридир. Изоляция йилларида бу одам нима ўйлаганини эса биз биламиз.
Шведча хавфли танлов: қамчисиз ковид натижа бердими?
Пандемиянинг дастлабки ойларида Швеция умумий изоляционистик қоидалардан истисно бўлганини кўпчилик эслайди: у ўз йўлидан борди.
Ҳукумат Европа мамлакатларининг кўпчилиги каби қатъий миллий чекловлар (дўконларни ёпиш, тўлиқ комендантлик соатлари ва ҳ.к.) жорий этмади. Локдаунлар бўлмади: асосий урғу ихтиёрийлик ва шахсий жавобгарликка қаратилди, мажбурий чекловлар ўрнига тавсиялар берилди. Бошқа мамлакатлардан фарқли равишда, Швеция бошланғич ва аксарият ўрта мактабларни ёпмади.
Қизиқ жиҳати шундаки, пандемияга қарши курашишда бош раҳбар орган вазирлик эмас, балки юқори автономияга эга бўлган Жамоат саломатлиги агентлиги бўлди.
Швецияда вазирлар агентликларнинг оператив қарорларига бевосита аралаша олмайди — бу эса стратегияни сиёсатчилар эмас, балки технократлар ишлаб чиққанини англатади.
Агентлик узоқ муддатли даврда қаттиқ чоралар самарасиз деб ҳисоблади. Ҳисоб-китоб «ҳибрид иммунитет»га асосланган эди: аҳолининг бир қисми касалликни бошдан кечиради, бир қисми вакцинация қилинади ва эпидемия табиий равишда сусаяди.
Натижалар қандай бўлди? 2020–2021 йилларда Швецияда ўлим даражаси қўшни Норвегия, Финландия ва Данияга нисбатан бир неча баробар юқори бўлди. Швеция ҳукумати ўзи ҳам пандемиянинг дастлабки ойларида жиддий стратегик хатоларга йўл қўйилганини тан олди. Асосий эътибор қарияларни касалхоналарда ҳимоялашга қаратилган, кексалар уйлари эса етарли паравишга эга бўлмаган — айнан шу ҳолат кексалар ўртасида ортиқча ўлимнинг асосий сабаби бўлди.
Комиссия шуни ҳам тан олдики, 2020 йил баҳорида айрим қатъийроқ чораларни кўриш керак эди: чегараларни ёпиш, тоғ-чанғи курортларидан қайтганлар учун карантин жорий қилиш, тестларни кучайтириш. Ўзини оқлаш мақсадида ҳукумат Британия, Испания ва Белгия билан солиштиришни келтиради, бироқ Скандинавия мамлакатлари билан солиштириш мантиқан тўғрироқ ҳисобланади.
Аммо шведларнинг ҳисоб-китоби узоқ муддатли эди. Бир йилдан сўнг мамлакатда ортиқча ўлим кескин камайди. Ҳа, сўнгги натижа бошқа Скандинавия мамлакатларига нисбатан барибир юқори бўлди. Барча омилларни инобатга олган таққослаш Норвегия билан 30–35 фоизлик фарқни кўрсатади, у ерда анча қаттиқ чекловлар жорий қилинган эди. Бироқ Норвегия ҳар бир сақлаб қолинган ҳаёт учун тахминан 11 миллион евро сарфлаган. Швециянинг иқтисодий йўқотишлари анча кам бўлди.
Бу сурбетона эшитилиши мумкин, аммо барча коронавирус чекловларини ўрганган тадқиқотчилар санитар чораларнинг самарадорлигини баҳолашда иқтисодий зарар, руҳий соғлиқ, инсон ривожланиши каби муқобил харажатларни ҳам ҳисобга олиш кераклигини таъкидлайди.
Қизиқ фикр ҳам илгари сурилмоқда: эҳтимол, локдаунлар ковиддан ўлимни камайтирмаган (буни алоҳида ҳисоблаш қийин), балки умумий ўлим даражасини камайтирган — масалан, ЙТҲда ҳалок бўлиш ҳолатлари озайган.
Алоҳида қайд этиш лозим бўлган яна бир омил — сиёсий ишонч факти.
Шуни тахмин қилиш мумкинки, Швецияда давлат ва фанга бўлган ишонч бошқа кўпгина мамлакатларга нисбатан камроқ зарар кўрди, чунки ҳукуматлар мажбурлаш эмас, тушунтириш йўлини танлади.
Камида, 2022 йилдаги миллий парламент сайловлари ҳамда 2024 йилдаги Европа Парламенти сайловлари ўнгчи популистларнинг катта ўсиши билан кузатилмади, социал-демократлар етакчиликни сақлаб қолишди.
Эса бошқа мамлакатларда чекловларга бўлган норозилик ўнг радикаллар учун замин яратди. Масалан, Австрия Эркинлик партияси ҳали ҳам жарималар учун компенсация ва «тоталитар ковид-чоралари» бўйича терговларни талаб қилмоқда.
АҚШда эса фанга бўлган ишонч даражаси 2019 йилдаги 73 фоиздан 2023 йилга келиб 57 фоизга тушди — асосан, чекловларга қарши чиққан республикачилар орасида. Пандемия фақат санитар эмас, балки институционал инқироз ҳам бўлди.
Рим Республикаси сабоқлари
Пандемия сиёсий тизимлар учун стресс-синов бўлди. У ҳатто демократик режимлар ҳам инсон ҳуқуқлари ва институтларга узоқ муддатли таъсир кўрсатувчи фавқулодда чораларга қандай осон мурожаат қилиши мумкинлигини, авторитар режимлар эса инқироздан шахсий ҳокимиятни мустаҳкамлаш учун имконият сифатида қандай фойдаланишини намойиш этди.
Бундай инқирозларга жавоб сифатида фавқулодда ҳолат ғояси ҳали Рим Республикаси давридаёқ пайдо бўлган эди.
Вақтинчалик диктатура ўрнатилгандан сўнг барча ваколатлар парламентга қайтарилиши лозим, деб ҳисобланган. Бугунги кунда бундай инқирозлардан чиқиш бўйича сиёсий тавсиялар ҳам асосан айнан Рим анъанасига таянади. Ушбу жиҳатлар зарурат қилинади: фавқулодда ҳолат муддатлари аниқ белгилаб қўйиш (автоматик узайтиришга йўл қўйиб бўлмайди); фавқулодда ҳолат қонунлари автоматик равишда бекор қилиниши; олий судлар ҳукумат қарорларини қайта кўриб чиқиш ҳамда қабул қилинаётган чораларнинг мутаносиблигини баҳолаш ҳуқуқига эга бўлиши керак.
Чекловлар қатъийлигига келсак, швед тажрибаси шундан далолат бердики: ҳар қандай қарор барибир қадриятлар ўртасидаги мувозанатли муроса бўлади. Аммо асосий шарт — жамият билан очиқ мулоқот ва тушунтириш стратегияси, буйруқ ва фармонлар эмас.
Норозилик дарҳол намоён бўлмаслиги мумкин, аммо уни яшириб, гилам остига супуриб йиғиб бориш оқибатида яқин орада уйингизга виждонсиз кучлар келиб, тўсиб турган гиламларни кўтариб, барча «суваракларни» ташқарига чиқаришига ҳайрон қолиш керак эмас.