Хўш, энди Украинани қандай истиқболлар кутиб турибди? Ростдан ҳам Трамп яқин келажакда Киевни разведка маълумотлари ва янги қурол етказиб беришдан маҳрум қиладими?
Haqqin.az нашри Украина атрофидаги вазият ҳақида Канададаги Оттава университети Сиёсий тадқиқотлар мактаби ўқитувчиси, сиёсатшунос Иван Каченовский билан суҳбатлашди.
— Доналд Трампнинг яқинда АҚШ президенти сифатида Германия канцлери Фридрих Мерц билан учрашувда айтган: «Россия ва Украинага жанжал қилиш имконини бериш керак», деган баёноти қандай сиёсий аҳамиятга эга?
— Трампнинг бу гапи — биринчи қарашда сурбетлик ва ҳатто провокацион — аслида унинг тинчликпарварлик ролини ўйнашга бўлган интилиши муваффақиятсизлигини ва «битимлар тузиш инстинкти»нинг самарасизлигини кўрсатади. Бу Трампнинг тажовузкор ва жабрланувчини, урушни бошлаган давлат ва унга қурбон бўлган давлатни ажрата билмаслигини ёки ажратишни хоҳламаслигини кўрсатади. Бундай ёндашув нафақат Украинанинг азоб-уқубатларини қадрсизлантиради, балки уни рамзий равишда Россия билан тенглаштиради. Шу орқали Трамп низони ҳал этишда бевосита иштирок этишдан четланади ва моҳиятан, уруш томонларни охиригача ҳолдан тойдиргунига қадар давом этсин, деб таклиф қилади.
— Трампнинг Владимир Путин билан яқиндаги телефон суҳбатида қандай сигналлар янгради?
— Бу суҳбатда Трамп Россиянинг, хусусан, украин разведкаси «Ўргимчак тўри» амалиётига жавоб бериш ниятига нисбатан тушунишини билдирган. Трамп аралашиш нияти йўқлигини англатди. Бу Россияга урушни давом эттириш учун муайян эркинлик беради, бу эса Украина иттифоқчилари учун жиддий хавотир уйғотади.
— Трамп Россия-Украина низосидан узоқлашяптими? Агар шундай бўлса, бундан қандай оқибатлар бўлиши мумкин?
— Ҳа, Трамп бу узоққа чўзилган ва унинг ички рейтингини пасайтириш хавфини туғдирадиган урушдан узоқлашмоқда. Трамп Зеленскийни АҚШни ядровий барқудрат давлат билан тўғридан тўғри тўқнашув хавфига тортаётган сиёсий авантюрист деб ҳисоблайди. Шу кайфиятлар ортида қурол етказиб беришни тўхтатиш ва Украинага разведка маълумотлари узатилишини тўхтатиш эҳтимоли бор. Трамп ҳозиргача Украинага ҳарбий ёрдамнинг ҳеч бир янги дастурини бошлагани йўқ. Киевга етиб келаётган барча ёрдам Жо Байден маъмурияти томонидан аввал рухсат берилган қилинган. Янги қарорлар йўқ.
— Трамп Россиянинг сўнгги Москва меморандумида белгиланган шартларини қўллаб-қувватлаши эҳтимоли борми?
— Россия таклиф қилаётган шартлар асосан 2022 йил баҳорида Истанбулдаги музокараларда таклиф қилинган шартларни такрорлайди: Украина нейтрал мақомга эга бўлиши, хорижий қўшинларни жойлаштиришдан воз кечиши, демилитаризация, ядровий қуролдан воз кечиш… Ўшанда Қрим ва Донбасс масалалари тортишувли бўлиб қолган эди. 2022 йилда Россия ҳатто шимолий минтақалардан қисман қўшин чиқаришга ҳам рози бўлган эди. Бугун эса вазият анча қатъийлашган — Москва тўрт областдан украин қўшинларини чиқаришни талаб қилмоқда ва аслида аннексияни тан олишни талаб этмоқда. Трамп Зеленскийни тинчликка рози бўлмасликда айбламоқда, лекин бундай «тинчлик» нархи давлат суверенитетининг йўқотилиши эканини эътибордан четда қолдирмоқда. Агар АҚШ ёрдами тўхтаса, Украина армияси самарали қаршилик кўрсатиш қобилиятини йўқотиши мумкин, шунда капитуляция реал сценарийга айланади.
— Украина 2024 йилда АҚШ ёрдамининг тўхтаб қолишини бошдан кечирган, аммо ўшанда бу ҳалокатга олиб келмаган. Нега бугун вазият янада хавфли туюлмоқда?
— Ҳа, Украина ўшанда ҳам омон қолган, аммо катта йўқотишлар билан. АҚШнинг ҳарбий ёрдами тўхтагани ҳарбийлар ва тинч аҳоли ўртасида катта қурбонларга олиб келган. Америка ёрдамисиз Украина позицияларини узоқ муддат сақлаб тура олмайди. Ёрдам яна кенг кўламда тўхтатилса, фронт емирилиши мумкин. Хусусан, агар Европа бу бўшлиқни тўлдиришга улгурмаса. Украина капитуляцияси ёки мажбурий муваққат келишувга розилик — бу реал хавф.
— Агар ташқи ёрдамдан маҳрум бўлса, Украина оккупация қилинган ҳудудларни Россияники деб расман тан олишга мажбур бўладими?
— Украинадаги ҳозирги раҳбарият ҳам, ҳатто гипотетик ҳокимият алмашинуви ҳолатида ҳам аннексияни расман тан олишга ҳеч ким рози бўлмайди. Бироқ халқаро амалиётда кўпинча ҳарбий воқеликлар шароитида де-факто тан олиш рўй бериши мумкин.
— Илгари Трамп Москвага Украинага «мисли кўрилмаган» ҳарбий ёрдам етказиш билан таҳдид қилган эди. Нега ҳозир аксинча Кремл позициясини қўллаб-қувватлаяпти?
— Биринчидан, Трамп Украина урушига Байден сиёсатининг давоми сифатида қарайди — ўзининг асосий рақиби сифатида. У сиёсий хавфни ўз зиммасига олишни хоҳламайди. Иккинчидан, АҚШ Украинага деярли барча асосий қуролларни — танклар, узоқ масофали ракеталар, артиллерия — аллақачон етказиб берган. Аммо бу етарли бўлмади ва Трампнинг сўзлари билан айтганда, «бу иш бермаяпти». Учинчидан, стратегик устуворликлар муҳим. Яъни, АҚШнинг Хитой ёки Эрон билан эҳтимолий қуролли тўқнашуви учун Пентагон захиралари керак бўлади. Украина Тайван, Жанубий Корея ёки Исроилдан фарқли ўлароқ, АҚШнинг расмий мажбуриятлари доирасига кирмайди. Ва, ниҳоят, бу ерда Трампнинг Путинга бўлган шахсий манфаати ва иқтисодий прагматизми ҳам ўрин тутмоқда — Россия унинг учун фойдали ресурслар манбаи ва потенциал геосиёсий актив ҳисобланади.
— Шу билан бирга, Хитой ҳам жиддий таҳдид эмасми? Агар Хитой Тайванни қамал қилса, Трамп бу ҳолатга қандай муносабатда бўлади?
— Бу сценарий Трамп учун ҳақиқий хавотир уйғотади. Агар Хитой Тайванни қамал қилса ёки ҳужум қилса, бу минтақавий эмас, балки АҚШ ва Хитой ўртасидаги глобал тўқнашувга айланади. Украинадан фарқли ўлароқ, Тайван АҚШнинг тўғридан тўғри хавфсизлик кафолатлари остида. Жанубий Корея ҳам шундай. Украинага эса бундай кафолатлар берилмаган. Шунинг учун Трамп эҳтимол Пекинни тўхтатишга кўпроқ эътибор қаратади, Киевни қўллаб-қувватлашга эмас.
— Аммо агар АҚШ Киевга ёрдамни тўхтатса, бу Европа билан иттифоқчилик муносабатларини издан чиқармайдими? Россияга бошқа минтақаларда, масалан, Болтиқбўйда тажовуз ойнасини очмайдими?
— Трамп бир неча бор АҚШнинг НАТОдаги иштирокини қисқартириш истагини билдирган. У Шимоли Атлантика алянси зарурлигини шубҳа остига қўйган, ҳатто АҚШнинг чиқишини муҳокама қилган. У Канада ва Европа Иттифоқига қарши савдо тўсиқлари жорий қилган, Гренландияни аннексия қилиш таҳдиди ҳам бўлган. Трамп учун халқаро ҳуқуқ — бу АҚШ манфаатларига бўйсунувчи бир восита, холос. Шунинг учун Қрим ёки бошқа украин ҳудудларининг аннексияси унда ахлоқий норозилик уйғотмайди. Масалан, у Исроилнинг Жўлан тепаликлари устидан суверенитетини тан олди, Ғарбий Саҳрои Кабирни Марокашнинг қисми деб эълон қилди. Халқаро меъёрлар унда фақат АҚШ манфаатига хизмат қиладиган восита, холос.
— Сизнинг сўзларингиздан келиб чиқса, Доналд Трампнинг иккинчи президентлик муддати давомида Вашингтон дунё сиёсатдаги ўз ролини бутунлай қайта кўриб чиқиши мумкин экан?
— Ҳудди шундай. Коллектив хавфсизликдан — изоляционизмга, қадриятлардан — савдоларга ўтиш. Бу фақат устуворликлар ўзгариши эмас, балки Ғарб ташқи сиёсатининг бутун архитектурасини қайта кўриб чиқиш бўлади. Европа АҚШдан қўллов кутмайдиган сценарийга тайёр бўлиши лозим. Украина учун эса бу кафолатланган хавфсизликнинг янги форматларини излаш зарурлигини англатади. Менимча, Киев энди бундай кафолатларни АҚШдан кутмаслиги керак…