15 июнга ўтар кечаси АҚШда футбол бўйича клублар ўртасидаги жаҳон чемпионати — ФИФАнинг янгиланган турнири старт олади. Унда илк бор 32 клуб (аввалгидек еттита эмас) иштирок этади. Улар орасида Европа грантлари, жумладан яқиндаги Чемпионлар лигаси ғолиби ПСЖ, шунингдек «Реал», «Бавария», «Манчестер Сити» ва бошқалар бор.
ФИФА ва клублар учун бу турнир — яхши даромад манбаи. Бироқ кўпчиликка у шундоқ ҳам ёқмаяпти. Масалан, миллий футбол федерациялари вакиллари: улар турнирни футболчиларни ортиқча эксплуатация қилишда айбламоқда, чунки ўйинчилар мавсумлар орасида тикланишга улгурмаяпти. «Медуза» янгиланган КЖЧ-2025 атрофида нима бўлаётганини ҳикоя қилади.
Чемпионат формати
Клублар ўртасидаги жаҳон чемпионати 2000 йилдан бери ўтказиб келинмоқда, аммо фақат шу йилигина у ҳақиқатан ҳам жиддий эътиборни жалб қилди. Илк бор у миллий термалар жаҳон чемпионати форматига яқин шаклда ўтказилади: 32 клуб, тўлиқ тўр шаклидаги ўйинлар, давомийлиги — тўрт ҳафта. Турнир АҚШда мавсумлар орасида ўтади, аввалгидек қишда эмас. Бу вақт тасодифан танланмаган: бу — АҚШ, Канада ва Мексикада ўтадиган ЖЧ-2026 олдидан ўтказиладиган синов.
Янги форматдаги турнирни 2021 йилда ўтказиш режалаштирилган эди, аммо ФИФА уни COVID-19 пандемияси, Евро-2020 ва Токио Олимпиадасининг кўчирилиши туфайли кейинга қолдирди. Кейинроқ эса Европанинг клуб ва лигалари билан баҳслар юзага келди — улар таътил мавсумини тақвим ортиқча юклама туфайли йўқотишни хоҳламасди.
Эски клублар ўртасидаги ЖЧ унчалик қизиқарли эмасди. У қишда, футбол мавсуми қизғин даврида ўтарди ва унда атиги етти жамоа — олти қитъа турнирлари ғолиби ҳамда мусобақа мезбони сифатида битта клуб иштирок этарди. Улар орасида бир неча ўйин бўлиб ўтар, турнирнинг ўзи эса тўлиқ тузилмага эга эмасди. Масалан, Жанубий Америка ва Европадан келган жамоалар фақат ярим финалдан бошлаб қатнашарди. Жиддий кураш ҳам кузатилмасди: клублар ўртасидаги ЖЧни асосан Европа жамоалари ютиб келарди, кўп ҳолларда эса ўзининг етакчи юлдузларисиз ҳам.
Янги формат — ярим дўстона турнирни тўлиқ мусобақага айлантириш уринишидир. 32 клубгача кенгайтирилиши кўпроқ ўйинлар, демак кўпроқ реклама вақти ва айниқса янги бозорлар — аввало Америка ва Хитойдаги қизиқишни англатади.
Янгиланган турнирда кимлар қатнашади?
Турнир формати термалар ўртасидаги жаҳон чемпионати мантиғини такрорлайди: тўртта клубдан ташкил топган саккиз гуруҳ, кейин эса 1/8 финалдан бошланадиган плей-офф босқичи. Европадан 12 та жамоа, Жанубий Америкадан — олти, қолган ўринлар Осиё, Африка, КОНКАКАФ ва Океания ўртасида тақсимланган. Илгаридаги каби, мусобақа ўтказилаётган мамлакатга бир ўрин берилган.
КЖЧ-2025 мусобақасига илк йўлланмалар 2021 йилдан 2024 йилгача ўз континентал турнирларида ғолиб чиққан клубларга берилди. Қолган ўринлар эса тўрт йил мобайнида ўз конфедерациясида энг яхши натижалар ва рейтингларга эга бўлган жамоаларга ажратилди. Шу билан бирга, бир мамлакатдан икки жамоадан ортиқ қатнашолмайди.
УЕФА: «Реал Мадрид» (Испания), «Атлетико» (Испания), «Челси» (Англия), «Манчестер Сити» (Англия), «Бавария» (Германия), «Боруссия» Дортмунд (Германия), «Ювентус» (Италия), «Интер» (Италия), «ПСЖ» (Франция), «Порту» (Португалия), «Бенфика» (Португалия), «Ред Булл Залцбург» (Австрия).
КОНМЕБОЛ: «Палмейрас» (Бразилия), «Фламенго» (Бразилия), «Флуминенсе» (Бразилия), «Ботафого» (Бразилия), «Ривер Плейт» (Аргентина), «Бока Хуниорс» (Аргентина).
КОНКАКАФ: «Монтеррей» (Мексика), «Пачука» (Мексика), «Сиэтл Саундерс» (АҚШ), «Лос-Анжелес» (АҚШ), «Интер Майами» (АҚШ).
КАФ: «Ал-Аҳлий» (Миср), «Видад» (Марокаш), «Эсперанс» (Тунис), «Мамелоди Сандаунс» (Жанубий Африка Республикаси).
ОФК: «Урава Ред Даймондс» (Япония), «Улсан» (Жанубий Корея), «Ал-Айн» (БАА), «Ал-Ҳилол» (Саудия Арабистони).
ОФК: «Окленд Сити» (Янги Зеландия).
Бу ёндашув туфайли айрим Европа грандлари турнирда иштирок этолмади. Масалан, «Барселона» тўрт йиллик Чемпионлар лигаси натижалари бўйича «Атлетико»дан орқада қолиб кетди. «Ливерпул» эса КЖЧда қатнашиш ҳуқуқига эга бўлолмади, чунки икки инглиз клуби — «Челси» ва «Манчестер Сити» — Чемпионлар лигасининг яқиндаги ғолиблари сифатида аллақачон турнирда иштирок этиш ҳуқуқини қўлга киритган эди.
Кутилмоқдаки, топ-клублар турнирда асосий таркиб билан қатнашади. Масалан, «Реал»дан Килиан Мбаппе ва «Манчестер Сити»дан Эрлинг Ҳоланд келиши кутиляпти. Бироқ мусобақанинг бош юлдузи — Лионел Месси. Аргентиналик футболчи «Интер Майами» клубида ўйнайди, бу жамоа Дэвид Бекҳэмга тегишли. Клуб КОНКАКАФ Чемпионлар лигасини ютмаган бўлса-да, мезбон мамлакат клуби сифатида қўшимча ўрин олди. Балки бу қарорга маркетинг сабаблари ҳам таъсир қилган: саккиз карра «Олтин тўп» соҳибининг иштирокидаги мусобақа албатта катта эътиборга сабаб бўлади.
Криштиану Роналду эса қатнашмайди. Унинг клуби «Ан-Наср» (Саудия Арабистони) саралашдан ўта олмади. КЖЧ бошланишидан бир неча ҳафта олдин португалиялик юлдузнинг шартномани узайтирмаслиги ва мусобақада қатнашадиган бошқа клубга ўтиши (ёки ҳатто қисқа муддатли ижарага берилиши) мумкинлиги ҳақидаги миш-мишлар тарқалганди. Аммо бу маълумотлар кейинчалик тасдиқланмади.
КЖЧ АҚШнинг 11 та шаҳрида ўтказилади. Финал Ню Жерсида жойлашган «Метлайф-стэдиум»да бўлиб ўтади. Турнир муносабати билан бу стадионда вақтинчалик ўзгаришлар амалга оширилди: сунъий газон олиб ташланиб, табиий майдон ётқизилди. Бу АҚШ томонидан катта футболни, нафақат маҳаллий MLSни, жиддий қабул қилишга тайёр эканлигини англатади.
Бошқа қизиқарли ареналар — «Роуз-Боул» (Пасадена, Лос-Анжелес), 1994 йилги ЖЧ финали ўтказилган стадион ҳамда Атлантадаги «Мерседес-Бенц Стэдиум», у қайтарилувчи том ва периметр бўйлаб айланма экранга эга. Майами шаҳрида Месси «Ҳард Рок Стэдиум»да ўйнайди — у ерда одатда америкалик футбол учрашувлари ва Формула-1 босқичлари ўтказилади. Шунингдек, Сиэтл, Филаделфия, Орландо, Нэшвилл, Шарлотт, Вашингтон ва Цинциннати шаҳарлари ҳам мусобақа ўйинларини қабул қилади. Ушбу стадионларнинг кўпчилиги футбол учун мўлжалланмаган ва ҳозирда улар ФИФА талабларига қанчалик мослаштирилгани текшириляпти.
Турнирни ким молиялаштирмоқда?
Клублар ўртасидаги жаҳон чемпионати ФИФАнинг мусобақасига ўхшаб кўринади, аммо бу ердаги асосий фигура — Саудия Арабистони. У ушбу лойиҳанинг асосий молиявий двигателига айланди. Бу мамлакатнинг суверен жамғармаси орқали амалга оширилди, жамғармага эса мамлакатнинг валиаҳд шаҳзодаси, бош вазири ва амалдаги раҳбари Муҳаммад ибн Салмон раҳбарлик қилади. Спорт ва томошабин индустриясига инвестиция киритиш — унинг Vision 2030 стратегиясининг бир қисми: мамлакат имижини яхшилаш, таъсир доирасини кенгайтириш, иқтисодиётни диверсификация қилиш.
2025 йил бошида мазкур жамғарма DAZN стриминг платформасига тахминан бир млрд доллар сармоя киритди, натижада активлардан улуш ва компания стратегиясига тўғридан тўғри таъсир ўтказиш имкониятини қўлга киритди. Деярли дарҳол шундан сўнг DAZN ФИФАдан турнир трансляцияси учун эксклюзив ҳуқуқларни сотиб олди — бу ҳам тахминан бир млрд долларга тушди.
Британияга тегишли стриминг платформаси ҳозирча зарар билан ишламоқда, аммо улкан амбицияларга эга. Унинг мақсади — глобал футбол Netflix’ига айланиш. Ва КЖЧ-2025 у учун кўргазма вазифасини бажаради: ўйинлар бепул эфирда намойиш этилади, мақсад — улкан аудиторияни жалб қилиш. Шу билан бирга, мусобақа учун сублицензиялар турли платформалар ва телеканалларга бутун дунё бўйлаб сотиляпти. Масалан, Россияда трансляция ҳуқуқларини онлайн-кинотеатр Okko 7 млн долларга сотиб олди.
DAZN шахсийлаштирилган статистика, 360 даражали камералар, кузатув бурчакларини танлаш имконияти ва томошабинлар учун ўрнатилган ўйинлар билан интерактив трансляциялар уюштиришни режалаштирмоқда. Бу ўйинларни шунчаки трансляция эмас, балки иммерсив шоуга айлантириш уринишидир. Америкалик томошабинлар бу каби форматларга кўниккан — НФЛ ва НБА да реалликни кенгайтирувчи технологиялар билан ўйинлар аллақачон ўтказилган. Энди эса ФИФА ва DAZN футболни ҳам Супербоул даражасига олиб чиқмоқчи.
Саудия маблағлари мукофот жамғармасига ҳам йўналтирилди, у бир млрд доллардан ошиб кетади. ФИФА илк бор клубларга ҳақиқатан ҳам катта миқдордаги маблағларни таклиф этди: ғолибга — 125 миллион доллар, ҳар бир қатнашчига — камида 40 миллион доллар. Бу клублар томонидан турнирга бўлган қизиқишни кескин оширди. Саудия сармоялари ушбу даражадаги молиялаштиришни УЕФА ва анъанавий Европа телетрансляторлари иштирокисиз амалга ошириш имконини берди. Айнан шундай ёндашув ФИФАга энг муҳими — мустақиллик ва ресурслар берди.
Клублар ўртасидаги жаҳон чемпионатини ким танқид қилмоқда
Расман олганда, клублар ўртасидаги жаҳон чемпионати — футбол байрами. Бироқ кўпчилик учун ушбу турнир асабийлаштирувчи омилга айланди. Асосий шикоят — тақвим. КЖЧ-2025 Европанинг клублари учун таътил ва мавсумолди тайёргарлик даврига тўғри келмоқда, бу эса футболчилар учун тикланиш ва машғулотлар учун вақт камаяди, дегани. Бу ортиқча юклама ва жароҳатларга олиб келиши мумкин. Европа клублари бундан мамнун эмас. УЕФА ҳам ўз норозилигини яширмаяпти, гарчи расман турнирга тўсқинлик қилаётган бўлмаса ҳам.
Европа клублари ассоциацияси (ECA) ва FIFPro — футболчилар касаба уюшмаси — футболчиларни шунчаки эксплуатация қилишмоқда, деб баёнот берди ва ФИФАга қарши судга мурожаат қилди. Топ-жамоалар аллақачон бир мавсумда 60 та ўйин ўтказмоқда. Энди эса ёзда яна 3–5 та ўйин қўшилмоқда. ФИФА буга жавобан шундай дейди: клублар ўз хоҳиши билан рози бўлган, иштирок мажбурий эмас. Лекин амалда рад этиш имконияти фақат жуда бой клуб ёки футболчида бор. Қолганлар эса пул ва босим таъсирида рози бўлишга мажбур.
Айрим машҳур футбол шахслари ФИФАни очиқ танқид қилмоқда. «Реал» ва Германия терма жамоаси собиқ футболчиси Тони Кроос ташкилотчиларни «уйғонишга, футболчилар ҳақида кўпроқ, пул ҳақида эса камроқ ўйлашга» чақирди. Нидерландия терма жамоаси бош мураббийи Роналд Куман эса: «улар (ташкилотчилар) футболчиларни йўқ қилишмоқда», — деди. Испания Ла Лигаси президенти Хавиер Тебас эса турнирни «тўлиқ абсурд» деб атади.
Иккинчи можаро — сиёсий. Европа футбол тузилмалари ҳануз ФИФАни глобал, бироқ ташқи ўйинчи сифатида қабул қилади. Турнир УЕФАнинг ташкилотчилик иштирокисиз ва даромадлар устидан Европа назоратисиз ўтаётгани — муаммолар учун алоҳида сабаб. Трансляция ҳуқуқлари Саудия Арабистони билан боғлиқ DAZN компаниясига берилгани маълум бўлганида, Европа медиахолдингларининг бир қисми (масалан, Британиянинг BBC ва ITV телеканаллари) турнирни ёритишдан бутунлай бош тортди.
Молиявий можаро ҳам мавжуд. Клублар мукофот жамғармасидан ташқари турнирдан тушадиган даромад қандай тақсимланишини билишмайди. Трансляциялар бепул, DAZN сублицензиялар ва реклама ҳисобига харажатларни қоплашга умид қилмоқда, аммо бунинг кафолати йўқ. Шу билан бирга, клублар ўз футболчиларини юборишга мажбур, жароҳат ҳолатида эса суғурта тўловлари фақат қисман қопланади. Яъни, ФИФА пул ишлаяпти, платформалар ўсишга эришмоқда, клублар эса қўшимча муаммолар ва эҳтимол, клиникалардан ҳисоб-фактуралар олишяпти.
Асосий савол шунда: бу турнир ФИФА ва Саудия Арабистонидан ташқари бошқаларга ҳам керакми? Турнир клубларга Чемпионлар лигасига йўлланма ёки бошқа имтиёз бермайди — фақат пул. Футболчилар учун эса бу — аллақачон тўлиб-тошган тақвимга яна бир юклама. Аммо ФИФА учун бу келажакка қўйилган ставка: агар турнир муваффақиятли ўтса, КЖЧ мунтазам ва УЕФАдан мустақил равишда даромад келтирадиган асосий манбага айланиши мумкин.