Улар Россиядан келаётган таҳдид жуда ҳам реал кўринишга келганини, унга асло кўз юмиб бўлмайслигини энди англаб етишган кўринади, деб ёзади Republic таҳлилчиси Андрей Окун.
Келажакни башорат қилиш — ёқимсиз машғулот. Айниқса, агар унинг истиқболида жангу жадал оловлари ёлқини кўзга ташланиб турган бўлса. Ўзингиз ўйланг: 2022 йил январида ҳам ҳеч ким Украинада уруш бўлишига ишонмасди. Бу бир ҳазилга ўхшарди. Лекин уруш рўй берди ва мана, йилларга чўзилмоқда.
Ўша пайтда бутун дунё «бунга ақл бовар қилмайди», деб ўйлаган эди: бугунга келиб эса дронлар орқали амалга ошириладиган ҳужумлар фронтга яқин ҳудудлар учун одатий, фожиали кундаликка айланди. Ёки «Вагнер» хусусий ҳарбий компанияси жангчиларининг «Адолат юриши» деб номланган Москва сари марши — ҳарбий тўнтариш уринишини олинг. Бу каби абсурд воқеалар Россиянинг тарихига муҳрланди. Украина қўшинлари тўққиз ой давомида Курск областининг бир қисмини назорат қилганидан сўнг, чегаралар буткул йўқотгандек туюлмоқда.
Бугун Владимир Путин НАТО билан тўлақонли можарога киришишга қарор қилиши мумкинлиги — ақлга сиғмас фикрдек. Бунга ишонгинг келмайди, бу тасаввур апокалиптик сценарийдек. Аммо, «Россия — имкониятлар мамлакати» деган ибора аллақачон фожиавий маъно касб этиб бўлган. Бунинг моҳиятини энг яхши тушуниб етган — Европа бўлди, шекилли. Бинобарин, у бугун катта урушга жиддий тайёргарлик кўрмоқда.
Ҳатто Кремлнинг ўзи ҳам Европа армиясининг Россияга қарши жанг қилишга тайёрлигига катта шубҳа билан қарайди. Путин режими — бу сиёсий конъюнктура, ўзини алоҳида мақомда деб ҳисобловчи тузум. Бу эски авлод сиёсатчилари — янги давр ва янги этика босими остида ҳам ўз қўрқувини йўқотмаган инсонлар. Улар Россия каби улкан ва цивилизациялашган мамлакатни тўлиқ ўз назоратига ола билди. Ғарбдаги сиёсий элита эса аксинча — ўз таъсирини бой бериб қўйди.
Бундан ташқари, уруш олди йиллардаги Путин — жуда кўп вақтини COVID-19 оқибатидаги изоляцияда ўтказган сиёсатчи эди. У энди глобал геосиёсий саҳнада тажрибали, қаттиққўл ва қатъий иродали «кекса актёр» сифатида кўрина бошлади. Бу тасаввур унда илгаридан мавжуд камоли ишонч — «Ғарб энди аввалгидай эмас», деган қараш билан уйғунлашди.
АҚШ ва иттифоқчиларининг заифлигига асосий мисол сифатида эса америка қўшинларининг Афғонистондан чиқарилиши кўрсатилади. 2021 йил сентябрида Путин бу қарорни истеҳзо билан тилга олган ва вазиятни «қочиш» деб баҳолаган эди.
АҚШнинг янги президенти Доналд Трамп ҳам Украинадаги уруш бошланишига айнан шу воқеани туртки сифатида кўрсатган. У жорий йил март ойида Конгресс олдида қилган чиқишида шундай деганди:
«Путин нималар содир бўлганини кўрди ва «мана, менинг имкониятим», деди. Вазият айнан шундай даражада ёмон эди. Бу содир бўлмаслиги керак эди. Жуда ҳам ноқобил одамларнинг қарори бўлган».
Шу каби хулосани Буюк Британиянинг собиқ бош вазири Борис Жонсон ҳам ўз хотираларида «Бу ҳол қандай кўринса, айнан шу эди: яъни, Ғарбнинг тўлиқ ахлоқий, сиёсий ва стратегик мағлубияти», деб ёзган.
Кремл эса, шубҳасиз, Афғонистондаги воқеаларни жуда диққат билан кузатган ва Украинага нисбатан ўзининг азалий мақсадини — уни зўравонлик билан ўз қамровига қайтариш ниятини амалга ошириш учун олдида ҳеч қандай тўсиқ кўрмаган. Қисқаси, барча нарса Путинга «сен қўрқадиган ҳеч ким қолмади», деган ишончни бераётган эди. Чиндан ҳам, у ўзи кимдан қўрқиши керак эди? Толиблардан қочиб, ҳарбий техникасию йиллар давомида уларни қўллаб-қувватлаган одамларни ташлаб кетган америкаликларданми? Ёки бутунлай иродасиз ва «трансформерлар» билан гиёҳвандларга бўйсуниб кетган, деб тасвирланган Европаданми?
Халқ ибораси билан айтгандек: «Сулаймон ўлди — девлар қутилди».
Украинада Ғарб қўшинлари йўқ эди. Европадаги иттифоқчилар эса Россия каби ядровий давлат билан қарама-қаршиликка боришга жуда ожиз кўринарди. Кремл урушни бошлади — у ҳаммаси бор-йўғи уч кунлик «махсус ҳарбий операция» бўлишига ва коллектив Ғарб ҳатто миқ этган овоз чиқаришга ҳам журъат қилмаслигига ишонган эди.
Аммо Европа ўз овозини чиқарди. Эҳтимол, урушнинг илк кунларида бу овозлар кўпчилик истаганидек баланд ва кескин бўлмагандир, лекин ҳозир Европанинг режаси аввало узоқ муддатга мўлжалланганлигига шак-шубҳа йўқ.
Айнан ана шу узоқни кўзлаган Европанинг етакчилари ўзини қатъиятли ва принципиал тутди. Украина учун бош ҳарбий иттифоқчи бўлган АҚШда эса сиёсий раҳбарият алмашиши билан бирга риторика ҳам ўзгарди. Ҳозирги президент Доналд Трамп Владимир Путинга нисбатан анча илиқ муносабат билдирмоқда. Улар телефонда соатлаб суҳбатлашишади, ва охирида ким биринчи қўнғироқни тугатишини аниқлай олишмайди.
Трамп Украинага босим ўтказмоқда, вақт-вақти билан Володимир Зеленскийга шахсан ҳужум қилмоқда, Путинни оқламоқда ва The Wall Street Journal маълумотига кўра, республикачи сенатор Линдси Грэҳэмга ҳам босим ўтказиб, Россияга қарши санкциялар ва 500 фоизлик божлар тўғрисидаги қонун лойиҳасини юмшатишни талаб қилмоқда.
Бу пайтда эса Европанинг етакчилари Украина президенти атрофида жипслашмоқда. Буюк Британия қироли Чарлз III Володимир Зеленскийни Норфолкдаги Сандрингҳем қароргоҳида қабул қилган, Франция президенти Эммануэл Макрон эса музокараларда алоҳида дипломатик воситачи сифатида қатнашмоқда. Барча Европа раҳбарлари бир овоздан Украина позициясини қўллаб-қувватламоқда — бу музокараларда, АҚШ ва Россия бир томонга ўтганга ўхшаб кўринмоқда.
Уруш бошланганига уч йил тўлган пайтда Европанинг сиёсий тизими ҳеч қачон кузатилмаган жипслик ва қатъий тусни олди. Энди унда на саросима, на шошма-шошарлик бор — ҳар бир қарор ўз вақтида ва пухта ўйланган тарзда қабул қилинмоқда. АҚШдан фарқли ўлароқ, Европа Иттифоқи давлатларининг Украина урушида Путиннинг жавобгарлигига бўлган позицияси ҳеч қачон ўзгармади. У доимо шай ва мустаҳкам қолди. Кремлда эса ана бундай сценарийга тайёр бўлмаган кўринади.
Ҳатто сиёсий элитанинг алмашиши ҳам Европанинг умумий риторикасига деярли таъсир кўрсатмади. Аксинча, баъзи жиҳатларда бу кескинлашди. Масалан, Германияда янги канцлер Фридрих Мерц бошчилигидаги ҳукумат қарорлари янада қатъийроқ бўлмоқда. Шу тариқа, Германия Украинага етказилаётган қуролларнинг қўлланилишидаги масофа чекловларини бекор қилди.
«Украинага етказилаётган қуролларнинг ҳаракат радиуси бўйича чекловлар энди йўқ — на британияликлар, на французлар, ва на биз томонимиздан», — деди Мерц канцлер лавозимига киришганидан уч ҳафта ўтиб.
Шунингдек, бир неча кун аввал Мерц Литвада Германия ҳарбий бригадасини тантанали равишда очди — бу бригада НАТОнинг шарқий қанотини ҳимоя қилиш учун мўлжалланган. Бу Иккинчи жаҳон урушидан бери биринчи марта немис ҳарбийларининг Германия ташқарисида узоқ муддатли жойлашувидир. Режага кўра, 2027 йил охирига келиб Россия чегараси яқинида, Калининград области ҳудудига туташ ҳудудда жойлаштириладиган 45-зирҳли танк бригадаси таркибида 5000 нафар ҳарбий хизмат қилиши керак.
Франциянинг риторикаси ҳам маълум бир даражада қатъийлашди. Президент Эммануэл Макрон бошчилигидаги ҳукумат НАТО аъзолари билан Украина ҳудудига тинчликпарвар кучлар жойлаштириш имкониятини муҳокама қилмоқда. Ҳатто НАТО бош котибининг алмашиши ҳам Европанинг Россияга нисбатан эҳтиёткор муносабатига таъсир қилмади — аксинча, бу эҳтиёткорлик янада кучайди.
Бир ҳафта аввал НАТОнинг янги бош котиби Марк Рютте НАТО ҳарбий харажатларга умумий ЯИМнинг 3,5 фоизини ва инфратузилмага оид «мудофаа билан боғлиқ харажатлар» — йўллар, кўприклар, аэродром ва портлар қурилиши учун яна 1,5 фоизни ажратиши лозим. Унинг фикрича, «Россия беш йил ичида НАТОга қарши ҳарбий куч ишлатишга тайёр бўлиши мумкин. Шу сабаб НАТО кучли, самарали ва ҳалокат етказа олувчи иттифоққа айланиши керак».
Бу пайтда музокаралар олиб борилаётган ва АҚШ президенти Доналд Трамп Путин билан келишувга эришишнинг турли йўлларини излаётган бир вақтда, Европа ўзининг ҳарбий салоҳиятини жиддий равишда оширмоқда. Европа Иттифоқи «Readiness 2030» деб номланган янгиланган қайта қуролланиш лойиҳасини тасдиқлади. Унга кўра, мудофаа саноати ва инфратузилмани кучайтириш учун 800 млрд евро ажратилади. Шу билан бирга, Россиянинг яқин йилларда Европага бостириб кириш эҳтимоли борлигидан хавфсираб, Евроиттифоқ 150 млрд евро ҳажмидаги махсус қурол-яроғ фонди ташкил этишни маъқуллади.
Бу жараёнга АҚШнинг ишончли иттифоқчи сифатидаги ўрни борасидаги шубҳалар ҳам таъсир қилмоқда — бугунги кунда Европа элиталари орасида АҚШ энди қитъа хавфсизлигини таъминламайди, деган фикрлар тобора кўпроқ янграмоқда.
Доналд Трампнинг ўзи ҳам Европа муаммолари ва хавотирларига жиддий қарамаётганини бир неча бор очиқ билдирган. Оқ уй маъмурияти НАТОга аъзо давлатлардан мудофаа харажатларини ЯИМнинг 5 фоизигача оширишни талаб қилган. Яъни, АҚШ янги президент раҳбарлигида НАТО мудофаасига маблағ киритиш ниятида эмас. Шу боис Евроиттифоқ давлатларига «беқарор қўшни» Россия билан мустақил равишда ҳисоб-китоб қилиш таклиф этилмоқда.
Натижада, жуда икки қутбли позициялар шаклланди: АҚШ, Трамп бошчилигида, бор урушни иложи борича тезроқ якунлашни истамоқда. Европа эса, аксинча, яқинлашиб келаётган янги урушга тайёргарлик кўриш учун вақт ютмоқда.
Бу ҳақда энг очиқ баёнотни яқинда НАТО бош котиби Рютте берди. У «Украинада оташкесим Россияга тин олиб, қурол-яроғ тўплашга имкон бериб, Европа учун хавфни янада кучайтиради», деди.
Шу тарзда, АҚШ Россияни тўхтатиш жараёнидан тобора четлашар экан, Европа аксинча, бу жараёнга янада фаол аралашмоқда. Эҳтимол, қитъа Россия билан бўладиган уруш эҳтимоли энди жуда ҳам юқори деган хулосага келган. Ва шу сабаб Кремл 2020-йиллар бошида «иродасиз» ва «демократияси ботиб қолган» деб қараган Европа энди аниқ шаклга келган, принципиал рақибга айланмоқда. Бир пайтлар заиф деб баҳоланган Ғарб, аслида, қатъий ва изчил сиёсий тизим эканини намоён этмоқда.
Америка сесканаётган жойда Европа, аксинча, жазм билан қарор қилмоқда: Путин бошчилигидаги Россия — асло тинч қўшни эмас, балки катта уруш олиб келувчи мамлакат экани аён бўлиб бўлди ва Европа бу урушга кучли тайёргарлик кўрмоқда.