Fitch Ratings «O‘zbekiston tovar-xom ashyo birjasi» AJ prognozini «ijobiy»ga ko‘tardi

Fitch prognozni ko‘tarishga ikki asosiy sabab ko‘rsatdi. Birinchidan, birjaning kontragent riski pasaydi, ishtirokchilarning moliyaviy barqarorligi yaxshilandi. Ikkinchidan, O‘zbekistonning iyun oyida «BB/Barqaror»gacha ko‘tarilgan suveren reytingi birjaning biznes-muhiti baholashiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.

Biroq reyting bir muhim cheklovga ega. Birja aktivlarining 80 foizi «Trustbank»da joylashgan. Fitch fikricha, agar «Trustbank» defolt qilsa, birja ham inqirozga uchraydi. Birja 2023 yildan beri aktivlarni diversifikatsiya qilishga harakat qilmoqda, ammo jarayon sekin ketmoqda. Bu yerda o‘rinli savol tug‘iladi: nima uchun birja bunday yuqori konsentratsiyani saqlayapti? «Trustbank» birjaning bog‘liq tomoni va ulushga ega, bu esa tizimli xavf yaratadi.

Agentlik birjaning bir nechta kuchli tomonlarini alohida ta’kidladi.

Birinchidan, komissiya asosidagi biznes-model qarzga muhtoj emas, bu esa solventlik xavfini cheklaydi.

Ikkinchidan, birja kliring faoliyatida to‘g‘ridan-to‘g‘ri kontragent xavfiga duch kelmaydi, chunki u agent sifatida ishlaydi va agar tomonlardan biri majburiyatni bajarmasa, bitim bekor qilinadi.

Uchinchidan, rentabellik juda yuqori bo‘lib, 2024 yilda foiz daromadlari operatsion xarajatlarning 70 foizini qopladi. Biroq xavf boshqaruvi amaliyoti hali takomillashtirilmagan.

Birjada barcha kontragentlar uchun bir xil 10 foiz garov talabi amal qiladi, kredit sifati yoki tovar narxi o‘zgaruvchanligini hisobga olmaydi. Bu zaif nuqta, ayniqsa o‘zgaruvchan bozor sharoitida.

Reyting yangilanishi bilan bir vaqtda birja davlat xaridlari platformasini jiddiy yangiladi. Fitch kabi agentliklar nafaqat moliyaviy ko‘rsatkichlarga, balki operatsion samaradorlik va innovatsion qobiliyatga ham e’tibor beradi.

Nima o‘zgardi va bu nima uchun muhim?

iOS uchun «Xaridlar» ilovasi ishga tushdi. Buyurtmachi va ishtirokchilar telefonidan to‘liq funsional ishlay oladi.

Sun’iy intellekt chatbot Call-markaz yukini kamaytirdi va e’lonlar moderatsiyasida xatolarni filtrlaydi.

Mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun yagona katalog yaratildi va buyog‘iga bir marta tasdiqlangan mahsulotni qayta tekshirish shart emas.

License.gov.uz bilan integratsiya litsenziya tekshiruvini avtomatlashtirdi, qog‘oz hujjatlar va kutish bosqichlari yo‘qoldi. Bularning barchasi birlashib, har bir bosqichda tezlik ortadi, har bir nuqtada shaffoflik kuchayadi. Natijada buyurtmachilar tezroq harakat qiladi, ishtirokchilar kamroq to‘siqlarga duch keladi, ishlab chiqaruvchilar esa bozorga tezroq kiradi. Fitch buni «operatsion intizom» va «raqamli infratuzilma» deb baholaydi, bu ijobiy signal.

O‘zRTXB daromad modelini tushunish mantiqni anglash uchun muhim. Birjaning asosiy daromad manbalari tovar savdosi va kliring komissiyalari hisoblanib, 2024 yilda daromadning 61 foizini tashkil etdi. Bundan tashqari, birja o‘z likvidli aktivlaridan foiz oladi, bu 2024 yilda operatsion xarajatlarning 70 foiziini qoplagan.

Birja davlat tenderlarini qo‘llab-quvvatlaydi va bu davlat organlari va davlat korxonalari uchun majburiy. 2024 yilda bu yo‘nalish daromadning 7 foizini tashkil etdi. EBITDA marjasi juda yuqori, bu avtomatlashtirilgan va samarali operatsiyalarni aks ettiradi.

Birjaning bozor ulushi 2025 yil II yarim yilligida 90 foizini tashkil etdi, mahalliy raqobat deyarli yo‘q. Hukumat islohotlari dasturi birjaga foyda keltirib, ko‘proq tovarlar va davlat xaridlari birja orqali o‘tkazilmoqda.

Paxta va metallar kabi tovarlar mahalliy iqtisodiyotning muhim qismi, ammo Fitchʼning ta’kidlashicha, birjaning franshizasi banklar kabi diversifikatsiyalangan moliyaviy institutlarga nisbatan hali kichik va konsentrlangan.

Birjaning prognoz ko‘tarilishi O‘zbekiston suveren reytingining iyunda «BB»gacha ko‘tarilishi bilan bevosita bog‘liq. Fitch bu qarorni respublikada islohotlarning tezlashishi, makroiqtisodiy xavflarning kamayganligi va strukturaviy ko‘rsatkichlarning yaxshilanishi bilan asosladi.

Energiya tariflarini liberallashtirish va energetika sektoriga subsidiyalarni qisqartirishning natijasida budjet defitsiti 2024 yilda 3,3 foizgacha kamaydi. Fitch 2025-2026-yillarda defitsitning 3 foizdan oshmasligini va budjet daromadlarining oshishi qo‘shimcha fiskal bufer yaratishini prognoz qilmoqda.

Agentlik 2025-2026-yillarda iqtisodiy o‘sish o‘rtacha 6,3 foizni tashkil etishini kutmoqda. 2025 yil II choragida o‘sish 6,8 foizni tashkil etdi. Bu birja uchun ijobiy fon yaratadi. Ya’ni iqtisodiyot o‘ssa, tovar savdosi ham o‘sadi.

«B»  reytingi investitsiya darajasi emas, bu spekulyativ daraja. Biroq «ijobiy» prognoz agar birja samaradorlikni saqlab qolsa va O‘zbekiston suveren reytingi yanada yaxshilansa, keyingi ko‘tarilish uchun eshik ochiq degan muhim signalni beradi. Fitch reytingi oshishi uchun birja likvidlikni diversifikatsiya qilishi (yuqori reytingli bir nechta bankda) va xavf boshqaruvini yaxshilashi kerak. Reyting pasayishi uchun esa kontragent xavfining oshishi yoki katta yo‘qotishlar yetarli.

O‘zRTXB bir vaqtning o‘zida ikki yo‘nalishda harakat qilmoqda. Texnologik jihatdan davlat xaridlarini soddalashtiryapti va tezlashtiryapti, moliyaviy jihatdan esa barqaror rentabellik va O‘zbekiston suveren reytingining yaxshilanishidan foydalanmoqda.

Reyting agentligi birjaning operatsion intizomi va raqamli infratuzilmasini yuqori baholadi, ammo «Trustbank»da yuqori konsentratsiya asosiy cheklov bo‘lib qolmoqda. Agar birja diversifikatsiyani amalga oshirsa, raqamlashtirish jarayonini chuqurlashtirsa va O‘zbekiston iqtisodiy o‘sishni saqlab qolsa, keyingi bir-ikki yilda yanada yuqori reyting kutish mumkin.