Корхоналарнинг 78,5 фоизи МЧЖ: нега кўп ҳолларда бу шакл танланади?

Миллий статистика қўмитасига кўра, 2025 йил 1 декабр ҳолатида Ўзбекистонда 405,5 мингта тижорат ташкилоти фаолият юритмоқда. Уларнинг асосий қисми — 318,3 мингтасини масъулияти чекланган жамиятлар ташкил этиб, бу умумий корхоналар сонининг 78,5 фоизига етди.

Тадбиркор ўз бизнесини бошлашдан аввал қонунчилик талабларига кўра, уни давлат рўйхатидан ўтказади ва тегишли тартибда солиқ тўлаб боради. Ўзбекистонда тадбиркорлик субъектлари фаолият тури ва кўламига қараб жисмоний шахс (ўзини ўзи банд қилиш, якка тартибдаги тадбиркор) ёки юридик шахс (МЧЖ, акциядорлик жамияти, хусусий корхона, оилавий корхона ва бошқалар) сифатида рўйхатдан ўтиб, фаолият бошлайди.

Юқорида келтирилган рақамлар Ўзбекистонда бизнес ташкил қилишда энг оммабоп ташкилий-ҳуқуқий шакл — МЧЖ эканини кўрсатяпти. Қуйида фаолият юритаётган ва янги ташкил этилаётган корхоналарнинг катта қисми танлаётган МЧЖ ташкилий-ҳуқуқий шакли ҳақида батафсил сўз юритамиз.

МЧЖ пайдо бўлиш тарихи

Масъулияти чекланган жамият тадбиркорлар эҳтиёжидан келиб чиққан гибрид бизнес модели сифатида шаклланган. У илк бор XIX аср охирида Европада, хусусан 1892 йилда Германияда жорий этилган. АҚШда эса МЧЖ илк бор 1977 йилда Вайоминг штатида қонунийлаштирилган.

МЧЖ тадбиркорликда мавжуд икки асосий муаммони ҳал қилиш заруратидан келиб чиққан. Биринчи сабаб — бизнес эгаларининг шахсий мулкини корхона қарзлари ва мажбуриятларидан ҳимоя қилиш эҳтиёжи эди. Бунгача кўп ҳолларда тадбиркор ўз шахсий мулки билан жавобгар бўлган. Мисол учун, айни пайтда Ўзбекистонда амалдаги тартибга кўра, якка тартибдаги тадбиркорлар бизнес қарзлари ва бошқа мажбуриятлари учун шахсий мол-мулки билан жавоб беради.

Иккинчи сабаб эса корхоналар учун икки карра солиққа тортилишдан қочиш ва солиқ юкини камайтириш истаги бўлди. Шунингдек, МЧЖ тадбиркорларга бошқарувда катта эркинлик, камроқ бюрократик талаблар ва бизнесни тез мослаштириш имконини бериши учун жорий этилган.

МЧЖ фаолиятининг хусусиятлари

Масъулияти чекланган жамиятларнинг фаолияти ва ташкил этилишида деярли ҳеч қандай чекловлар мавжуд эмас. МЧЖ қонунчиликда тақиқланмаган ҳар қандай фаолият тури билан, шу жумладан, экспорт ва импорт операциялари билан ҳам шуғулланиши мумкин. Айрим фаолият турлари учун қўшимча лицензия ва рухсатномалар олиш талаб этилади.

Таъсисчилар, раҳбар ва устав фонди

МЧЖ таъсисчилари жисмоний ёки юридик шахслар, шунингдек, хорижлик шахслар бўлиши ҳам мумкин. Таъсисчилар сони 1 нафардан 49 нафаргача бўлиши мумкин. Таъсисчиларнинг ваколатлари, ҳуқуқ ва мажбуриятлари «Масъулияти чекланган жамиятлар тўғрисида»ги қонунда кўрсатилган бўлиб, улар таъсис ҳужжатларида ҳам қўшимча равишда белгиланиши мумкин. Ҳар қандай жисмоний шахс МЧЖ раҳбари бўлиши мумкин ва бунинг учун у таъсисчилардан бири бўлиши шарт эмас.

МЧЖ устав фондининг (капиталининг) энг кам миқдори лицензия талабларида белгиланиши мумкин. Устав фондининг миқдори қонун билан чекланмайди, уни шакллантириш ҳажми ва шартлари таъсисчилар томонидан мустақил равишда белгиланади. Кўп ҳолларда устав капитали миқдорини ҳисоблаш учун корхонанинг тахминан 6 ойлик харажатларини ҳисобга олиш тавсия қилинади.

Ходимларни ёллаш ва солиқ ҳисоботлари

МЧЖ ходимларни нафақат меҳнат шартномалари, балки фуқаролик-ҳуқуқий шартномалар бўйича ҳам, сони бўйича ҳам ҳеч қандай чекловларсиз ишга қабул қилади. Шунингдек, якка тартибдаги тадбиркорлар ва ўз-ўзини банд қилган тадбиркорлар билан ҳам ишлашга рухсат берилади.

МЧЖда солиққа тортиш, ҳужжат айланмаси ҳамда солиқ ва статистик ҳисоботлар анча мураккаброқ бўлгани сабабли бухгалтер ёллаш ёки бухгалтерия компанияси билан ишлаш тавсия этилади.

Афзалликлар ва камчиликлар

МЧЖнинг афзалликлари сифатида ҳар қандай фаолият турига рухсат берилиши, ходимларни сони бўйича чекловсиз ёллаш имконияти ҳамда таъсисчилар МЧЖдаги мажбуриятлари бўйича ўзларининг шахсий мол-мулки билан жавоб бермаслиги келтирилади.

Шу билан бирга, МЧЖнинг бир қатор камчиликлари ҳам мавжуд. Жумладан, дивиденд (фойдадаги улуш) сифатида тақсимланиши мумкин бўлган даромад йилнинг ҳар чорагида ёки йилда бир маротаба МЧЖ уставига ва унинг таъсисчиларининг қарорига мувофиқ тақсимланади. Тақсимланган дивидендлар ҳам қўшимча солиққа тортилади. Бундан ташқари, солиқ ва статистик ҳисоботлар мураккаблиги боис бухгалтерия хизмати талаб этилади.

Маълумот ўрнида, президентнинг тегишли қарори билан ўзини ўзи банд қилган шахслар шуғулланиши мумкин бўлган фаолият турларидан 34 таси келгуси йилда рўйхатдан чиқарилади. 2026 йил 1 январдан ушбу 34 та фаолият тури билан шуғулланмоқчи бўлганлар якка тартибдаги тадбиркор ёки юридик шахс сифатида рўйхатдан ўтишлари керак бўлади.