Dollar hukmronligi tugasa, jahon iqtisodiyoti qanday ko‘rinishga ega bo‘ladi?

Ayniqsa, 2024 yilning aprelidan boshlab AQSH dollari odatdagidek ishonchli asos emas, balki rivojlanayotgan mamlakatlar valyutasi kabi o‘zgaruvchan harakat qilmoqda. Xalqaro investorlar orasida dollarni saqlashdan voz kechish istagi kuchaymoqda. Bu esa muhim savolni tug‘diradi: agar dollarning global hukmronligi tugasa, keyin nima bo‘ladi? Bu savol kelajakdagi iqtisodiy tartib va moliyaviy barqarorlik uchun juda muhim. Bugun ko‘plab mamlakatlarning markaziy banklari favqulodda holatlarda AQSH dollariga muhtoj. Agar dollar o‘zining zaxira valyutasi maqomini yo‘qotsa, davlatlar va investorlar undan foydalanishni to‘xtatadi. Buni yuzaga keltiradigan mexanizmlar esa tobora yaqqol bo‘lib bormoqda. Mashhur iqtisodchi Kennet Rogoff bu haqda shunday deydi:

«Biz hozir jahon moliya tizimida Nikson davridagi oltin standartining bekor qilinishidan keyingi eng yirik burilish nuqtasida turibmiz. Yaqin yillarda dollar o‘z mavqeining bir qismini yuan (Xitoy valyutasi) va yevroga boy berishi mumkin. Hozirning o‘zida kriptovalyutalar yashirin iqtisodiyotda dollar o‘rnini egallamoqda».

Bu jarayon, Rogoffning aytishicha, Trampdan oldin boshlangan, ammo Tramp uni jadallashtirib yuborgan. Kelajakda yagona global valyuta hukmron bo‘lmasligi mumkin. Buning o‘rniga yevro, yuan, kriptovalyutalar va hatto oltin o‘rtasida kuchli raqobat paydo bo‘lishi kutilmoqda. Bu esa global valyuta bozorida «ko‘p qutbli» kurashga olib keladi. Iqtisodchi Denni Leyptsiger ham bu fikrni qo‘llab-quvvatlaydi. U shuni ta’kidlaydiki, hozircha markaziy banklar turli valyutalarni zaxirada saqlayotgan bo‘lsa-da, hanuz AQSH Federal zaxira tizimi foiz stavkalari va AQSH obligatsiyalari bozoriga bog‘liq holda harakat qilmoqda.

Ko‘p valyutali tizim qanday oqibatlarga olib keladi?

Agar dunyo birgina kuchli valyutaga emas, balki bir nechta raqobatchi valyutalarga tayanadigan tizimga o‘tsa, foiz stavkalari, investitsiyalar va global moliya oqimlari qanday o‘zgaradi? Iqtisodiy tarixchi Barri Эйхенгриннинг fikricha, dollar xalqaro to‘lovlar uchun qulay, ishonchli va arzon vosita bo‘lib xizmat qilgani uchun firmalar va banklar uni saqlaydi. Agar undan foydalanish kamayib ketsa, xalqaro operatsiyalar ham qimmatlashadi va kamayadi. Bu esa globallashuvni pasaytiradi. Bundan tashqari, xavfsiz aktivlar (masalan, AQSH obligatsiyalari) yo‘qolsa, investorlar uchun ishonchli narx mezoni yo‘qoladi. Shunday vaziyatda foiz stavkalari beqaror bo‘ladi, bozor ishonchi zaiflashadi va xavf uchun mukofot (risk premium) ortadi. Agar faqat tanqislik bo‘lsa, foiz stavkalari tushadi, ammo agar umuman xavfsiz aktiv qolmasa — u holda stavkalar ko‘tarilishi mumkin. Dollar foiz stavkalarining yuqoriligi va kursdagi o‘zgaruvchanlik esa uni xalqaro sarmoya va savdo uchun kamroq jozibador qiladi. Shuning uchun kelajakda hisob-kitoblar va to‘lovlar boshqa valyutalarda amalga oshirilishi ehtimoli ortib bormoqda.

Dollar mavqeyining pasayishi va oqibatlar

Kelajakda dollar hali ham muhim rol o‘ynaydi, lekin uncha ustun bo‘lmaydi. Bu esa AQSHning iqtisodiy imtiyozlarini kamaytiradi, sanksiyalar samaradorligini pasaytiradi va foiz stavkalaridagi o‘zgaruvchanlikni kuchaytiradi. Agar AQSH qarz inqiroziga uchrasa, bu global moliyaviy beqarorlikka olib kelishi mumkin, deydi Kennet Rogoff.  

Ko‘p qutbli tizim — barqarormi?

Ba’zilar bu tizim kamroq barqaror bo‘ladi, deb hisoblaydi. Lekin moliya mutaxassisi Kartik Sankaran fikricha, ko‘p qutbli valyuta tizimi aksincha, ko‘proq barqaror bo‘lishi mumkin, chunki har bir mintaqa o‘z moliyaviy siyosatini o‘ziga moslashtira oladi. Shunga qaramay, tarix shuni ko‘rsatmoqdaki, agar bu chindan ham afzal bo‘lgan model bo‘lsa, biz allaqachon ko‘p qutbli tizimda yashayotgan bo‘lardik. Kelajakda jahon iqtisodiyoti bir nechta asosiy valyutalar (masalan, yuan, yevro, kriptovalyuta yoki oltin) atrofida shakllanishi mumkin. Dollar dolzarb bo‘lib qoladi, lekin avvalgidek ustun mavqeini yo‘qotadi. Bu esa global moliyaviy tartibda yangicha davr boshlanishi mumkinligini anglatadi. Mehrinoza Farmonova tayyorladi.