Atlantic Councilʼнинг Украина Мудофаа вазирлиги ҳузуридаги «Хочу жить» («Яшашни истайман») лойиҳаси маълумотларига таяниб ёзишича, айни пайтда Россия қуролли кучлари сафида уч мингдан ортиқ Марказий Осиё давлатлари фуқаролари хизмат қилмоқда.
Россия асосан ўз ҳудудларидаги ички манбалар — айниқса, этник озчиликлар ҳисобига армиясини тўлдириб келади. Бироқ, агар «Хочу жить» лойиҳасининг маълумотлари тўғри бўлса, марказий осиёликлар ҳозир Россия томонида урушда қатнашaётган хорижликлар орасида иккинчи энг йирик гуруҳни ташкил қилмоқда — биринчи ўринда КХДРдан ёлланган тахминан 11 минг нафар аскар туради. Бироқ сўнгги ҳафталарда уларнинг деярли ярми жангда ҳалок бўлгани айтилмоқда, қолганлари эса фронтдан ғойиб бўлган.
Россиянинг «харжланадиган» аскарлари
«Хочу жить» ҳисоботи келтирган рақамлар даҳшатли:
- 1110 нафар ўзбекистонлик ҳарбийга жалб этилган; улардан 109 нафари ҳалок бўлган.
- 931 нафар тожикистонлик; 196 нафари ўлган.
- 360 нафар қирғизистонлик; 38 нафари ҳалок.
- 170 нафар туркманистонлик; 27 нафари ҳалок бўлган.
Улар касбан ҳарбийлар эмас. Уларнинг аксарияти — собиқ кўча тозаловчилар, турли хизматлар ва қурилишда ишлаган муҳожирлар. Кўпинча ҳужжатсиз, ҳуқуқий номаълум ҳолатда бўлган бу шахслар тезкор Россия фуқаролиги, даромад ваъда қилиниб ёки тўғридан тўғри депортация марказлари ё қамоқхоналардан жалб қилинганлар.
Бу ҳуқуқий ҳимоясизлик Кремлнинг энг самарали қуролига айланган. Бу, айниқса, Москвадаги Сахарово миграция марказида жуда яққол кўзга ташланади — бу марказ Марказий Осиёликлар учун ёллаш жараёнининг асосий нуқтасидир.
2022 йил сентябрида Дума ҳарбий хизмат эвазига тезкор фуқаролик бериш тўғрисидаги қонунни қабул қилган кунининг ўзида, Москва мэри Сергей Собянин мигрантларга қаратилган махсус ёллаш кампаниясини бошлаган.
Кремл билан боғлиқ «Вагнер» гуруҳи ҳам — унинг марҳум раҳбари Евгений Пригожин 2023 йил май ойида Бахмут учун жангда қурбон бўлган 20 минг жангчининг ярми қамоқхоналардан жалб этилганини айтган — худди шундай ваъдалар орқали Россиянинг бошқа ҳудудларидан ҳам ёлловчилар тўплаган.
Марказий Осиёдан келган ҳимоясиз шахсларни жалб қилиш — бу стратегиянинг илгари ҳам марказий қисми бўлган. Қонун қабул қилинган пайтда Дума Мудофаа қўмитаси раисининг ўринбосари Андрей Красов буни «имтиёз» деб баҳолаган ва шундай деган: «Шунча Марказий Осиёликлар фуқаролик ва карйера учун армияда хизмат қилишни хоҳлайди».
Бироқ Россия расмийлари «имтиёз» сифатида кўрсатган нарса аслида тузоқ экани тезда маълум бўлди.
2022 йил май ойида Фарғона водийсидан келган ўзбекистонлик бир киши Луҳанскдаги фронтда Россия ҳарбий формасида камера олдида чиқиб, Афғонистондаги илгариги хизмат сабабли у жалб қилинганини айтган. Кейинроқ у фақат 590 доллар ойликка 3 ойлик шартнома асосида жалб этилгани маълум бўлди — бу Москвадаги ёлловчилар ваъда қилган 4000 долларлик ойликнинг кичик бир қисми эди.
У ва у каби бошқалар учун фронт яккаю ягона йўл — ортга йўл йўқ. Уларга бу етиб келгунича ҳам кеч бўлади. Ваъда қилинган пул кўп ҳолларда берилмайди, фуқаролик эса олинмайди. Уларнинг кўпчилиги пул ёки паспортни олишга улгурмасдан ҳалок бўлади.
Чегараларда қурилган уруш
Россияда 12 миллиондан 14 миллионгача меҳнат муҳожирлари бор, уларнинг тахминан 10,5 миллиони Марказий Осиёдан. Улардан катта қисми ҳужжатсиз, меҳнат ёки яшаш ҳуқуқларидан маҳрум. Бу ҳуқуқий ноаниқлик ҳудуди — эксплуатация учун мукаммал қурилган тизимдир.
Ўзбекистонда туғилган, ҳозирда Россияда фаолият юритаётган адвокат Валентина Чупик учун бу манзара жуда равшан. 2022 йил сентябрда у RFL/RL радиосига шундай деган:
«Меҳнат муҳожирлари тирик нишон сифатида ишлатилмоқда. Буни “ихтиёрий хизмат” деб атайдилар, лекин муҳожирлар яхши билади: рад этсангиз — депортация ёки ундан ҳам ёмон оқибатлар кутмоқда».
Инсонлар ҳаёти билан боғлиқ йўқотишлар ҳалокатли даражада. 2024 йил 3 июн куни нашр қилинган Стратегик ва халқаро тадқиқотлар маркази (CSIS) ҳисоботига кўра, Украинадаги жангларда Россия умумий йўқотишлари 1 миллионга яқин, шундан 250 мингга яқини ҳалок бўлган. Бу Иккинчи жаҳон урушидан бери Россия ёки СССР иштирок этган урушлар орасида энг йирик йўқотиш ҳисобланади.
Шунга қарамай, Кремлнинг уруш машинанизми тўхтагани йўқ. Ҳисоботда кўрсатилишича, яширин стратегия аниқ: элита фарзандларини асраш, эвазига кўринмас инсонлар — маҳбуслар, қишлоқдаги камбағаллар, этник озчиликлар ва ҳуқуқсиз мигрантларни урушга юбориш.
CSIS ҳисоботига кўра, Россия президенти Владимир Путин бу ёлланувчиларни «харжланадиган» ва сиёсий жиҳатдан хавфсиз деб ҳисоблайди. Ҳуқуқларидан маҳрум этилган ва қўрқув билан оғзи ёпилган Марказий Осиё муҳожирлари бу ролга жуда мос келади.
Марказий Осиё давлатлари расман ўз фуқароларининг Россия томонида урушда қатнашишига қарши ва ёлловчилар ҳамда жангчиларни жазолаш бўйича чоралар кўрмоқда. Бироқ бу саъй-ҳаракатлар кўп ҳолларда самарасиз ёки маҳаллий ҳокимиятлар бефарқлик билан муносабатда бўлгани учун натижа бермаяпти. Шу билан бирга, Россия уларнинг фуқароларини очиқдан-очиқ фронтга жалб қилишда давом этмоқда.
Асли фожиа нимада?
Путин Украинага қарши ҳужумини кучайтирган сари, Россия ўз ҳарбий сафарбарлик тизими нималарга қодир эканини янада яққолроқ намоён қилмоқда — бу тизим қасддан заифлардан фойдаланиш учун қурилган. Бу тизимда энг заиф қатлам — ҳуқуқларидан, имкониятларидан ва муаммолардан қочиш йўлларидан маҳрум этилган марказий осиёлик муҳожирларидир.
Улар Россиянинг сояси остида яшаб келишаётганди. Асосан шаҳарлардаги қурилиларда ишлаб. Улар энди мўмай пул ёки паспорт ваъда қилиниб фронтга йўлланмоқда, аммо бу ваъдалар амалда бузилади, бажарилмайди. Энг ачинарлиси, уларнинг кўпчилиги на пулини, на паспортини кўриб улгуради.
Бу уруш фақатгина Путин қанчалик чегара билмаслигини ошкор қилибгина қолмайди — балки жамиятнинг асил ахлоқий емирилишига ойна тутмоқда: фуқаролик тирик нишон учун алмаштириладиган нарсага айланди, иқтисодий ночорлик эса расмий сиёсат воситасига айланди. Бунинг оқибатида бутун бошли жамоалар шундай урушга тортилаяптики, улар на уни бошлаган, на ундан воз кечиш имконига эга бўлган.
Агар «Хочу жить» лойиҳаси қайд этган рақамлар тўғри бўлса, унда ҳақиқатдан қочиб бўлмайди: Путин урушни зўравонлик билан сафарбар қилинган ва унутиб юборилган инсонлар армияси орқали олиб бормоқда. Марказий Осиё муҳожирлари оммавий равишда ҳалок бўлаяпти, уларнинг етакчилари эса кўп ҳолларда ўз фуқароларини чет элдаги тазйиқ ва эксплуатациядан ҳимоя қилиш учун етарлича ҳаракат қилаётгани йўқ.
