Arablar kelmagan sammit yoki Rossiyaning Yaqin Sharqdagi ta’siri nihoyasi

Sobiq diplomat Sergey Konyashin sammitga tayyorgarlik va uning bekor qilinishi va bu to‘liq tanazzulning sabablarini tahlil qildi. Bu tarixiy tadbirga Kreml protokoli jiddiy hozirlik ko‘rayotgandi. Georgiy zalidagi xodimlar allaqachon 22 ta arab mamlakatlari bayroqdoni o‘rtasidagi aniq masofalarni belgilayotgandi. Tashqi ishlar vazirligi va prezident ma’muriyatining eng mahoratli tarjimonlari bo‘lajak qo‘shma bayonot matnini uch tilda mukammal ravonlik bilan tayyorlab, har bir so‘zni jilolab chiqishardi. FXX generallari esa yuqori martabali mehmonlar kortejlari uchun harakat yo‘nalishlarini rejalashtirayotgandi. 2025 yil 15 oktyabrda Moskva tarixdagi birinchi Rossiya-Arab sammitiga mezbonlik qilishi kerak edi — u har tomonlama ulkan siyosiy tadbir bo‘lib, Rossiya hatto og‘ir urush va G‘arb sanksiyalari sharoitida ham Yaqin Sharqda o‘z nufuzini saqlab qolganini isbotlashga mo‘ljallangandi. Biroq bu uchrashuv amalga oshmadi. Sammitga atigi besh kun qolgan 10 oktyabrda Kreml tadbir «qoldirilgani»ni uyalibgina e’lon qildi. Rasmiy, biroq shunga qaramasdan noo‘ng‘ay bayonotga ko‘ra, Vladimir Putin bu qarorni AQSH prezidenti Donald Tramp ma’muriyatining G‘azodagi mojaroni bartaraf etish urinishlariga xalaqit bermaslik maqsadida qabul qilgan emish. Biroq Bloomberg manbasi butunlay boshqa ma’lumot tarqatdi — taklif etilgan davlatlar orasidan Moskva sammitida qatnashishni aniq tasdiqlagan atigi ikki kishi bo‘lgan: Suriya prezidenti Ahmad Ash-Shar’a va Arab davlatlari Ligasi bosh kotibi Muhammad Sudoniy. Rossiya-Arab sammitining o‘tkazilmay qolishi Kreml propagandasi singdirishga harakat qilayotganidek oddiy tashkiliy muammo yoki vaqtinchalik kechikish sifatida baholanishi mumkin emas. Aslida, bu — ancha jiddiy muammoning yorqin ko‘rinishi: Putin hukmronlik qilayotgan chorak asr davomida Rossiya Yaqin Sharqdagi siyosiy ta’sirini butkul yo‘qotib bo‘ldi. Rossiyaning « mintaqada o‘z mavqeini tiklayotgani» qabilidagi dabdabali bayonotlar ortida arab davlatlari bilan samarali aloqalar o‘rnata olmaslik kabi tizimli layoqatsizlik yashirin. Bu geosiyosiy mag‘lubiyat sabablarini xalqaro vaziyatdan emas, balki faqat va faqat Rossiya tashqi siyosati tizimining ichki illatlaridan izlash kerak — chuqur ildiz otgan korrupsiya, malakali kadrlarning tanqisligi, uzoqni ko‘ra biluvchi strategik fikrlashning yo‘qligi va, eng muhimi, mamlakat oliy rahbariyatining Yaqin Sharq muammolariga nisbatan juda past darajadagi bilim va tushunchasida. Rossiya prezidenti yordamchisi Yuriy Ushakov Kremlning rasmiy pozitsiyasini shunday izohladi: go‘yo arab yetakchilari G‘azo sektorida AQSHning tinchlik o‘rnatishga bo‘lgan urinishlari avj pallasida mintaqani tark etishni noqulay, deb hisoblashgan. Shuning uchun sammitni keyingi muddatga ko‘chirishga qaror qilingan. Holbuki, biror bir arab rahbari bunday bayonot bermagan. Ammo Rossiyaning davlatga qarashli OAVlari bu versiyani mamnuniyat bilan ko‘tarib, kechiktirilishni «diplomatik egiluvchanlik» va Moskva tomonidan mas’uliyat bilan yondashuv sifatida talqin qilishdi. Shu yo‘sinda, rasmiy jihatdan sammit go‘yo hali bekor qilinmagan, balki noma’lum muddatga — taxminan 2025 yil noyabrigacha kechiktirilgan. Ammo voqealarning mohiyatini tushunish uchun noyabrdagi Putin va Ushakovning yangi bahonalarini kutmay ham, xulosa chiqarish mumkin. Kremlning bu «diplomatik egiluvchanligi»ning haqiqiy sababi shundaki, jami 20 dan ortiq xorijiy yetakchining birortasi ham Putin bilan uchrashishni xohlamadi. Eng hayratlanarlisi — sammitga tayyorgarlik qariyb yarim yil davom etganiga qaramay, faqat oktyabr boshiga kelibgina aniq bo‘ldiki, Putin bu uchrashuvni o‘tkazadigan birorta hamnafas topa olmaydi. Suriya kabi fuqarolik urushida xarob bo‘lgan davlatdan tashqari, biror arab mamlakati Kreml taklifiga javob qaytarishni lozim topmadi. Voqea miqyosini tushunish uchun dastlabki reja naqadar dabdabali va siyosiy jihatdan katta ahamiyatga ega bo‘lganini anglash lozim. Rossiya prezidentining Arab davlatlari ligasiga a’zo barcha mamlakatlar rahbarlari bilan uchrashuvi tarixda ilk bor Moskva va butun arab dunyosi o‘rtasidagi to‘liq formatdagi sammit sifatida rejalashtirilgandi. Bu «muloqot formati» deb nomlangan shaklda bo‘lib, ikki tomon — Rossiya va ADL nomi bilan harakat qiluvchi arab davlatlari bloki teng huquqli tarzda oliy darajada fikr almashishi nazarda tutilgan edi. Kreml bu tadbirni, ehtimol, 2019 yildan boshlab o‘tkazib kelinayotgan Rossiya-Afrika sammitlari asosida tashkil qilishni maqsad qilgandi. Kreml shu panarab platformasi orqali Rossiya Yaqin Sharqda hali ham ta’sirga ega va shakllanayotgan ko‘p qutbli jahon tartibida muhim o‘rin tutadi, degan tasavvurni namoyon etishni istagan. Doimo «bir qutbli dunyo tugadi» va «Moskva jahon siyosiy sahnasida alohida o‘rin egallaydi» degan g‘oyalarni uqtiradigan Putin uchun siyosiy, ramziy va shaxsiy nufuz nuqtai nazaridan bunday sammitni muvaffaqiyatli o‘tkazish juda muhim edi. Shuning uchun oqibat Kreml uchun yanada alamli va sharmandalik bo‘ldi. Shuni anglash kerakki, bunday darajadagi sammitning so‘nggi lahzada bekor qilinishi na tasodif, na noto‘g‘ri hisob-kitob oqibati. Bu Rossiyaning Yaqin Sharqdagi real siyosiy salmog‘ini yillar davomida asta-sekin yo‘qotib borganining mantiqiy va muqarrar natijasidir.   Putinning Yaqin Sharqdagi sarobi: takliflar sharmandalikkacha 2025 yil 22 aprel kuni Rossiya prezidenti matbuot kotibi Dmitriy Peskov shunday bayonot bergan edi: kuzda Rossiya va Arab davlatlari ligasiga a’zo barcha mamlakatlar rahbarlari uchrashuvi bo‘lib o‘tadi. Bu tarixdagi mislsiz voqelik sifatida e’lon qilindi. Bundan taxmin qilish mumkinki, barcha arab davlatlari rahbarlarini Moskvaga to‘plash g‘oyasi, anchadan buyon Kremlning o‘y-fikrida bo‘lgan. Oxirgi o‘n yillik mobaynida «Rossiya — Arab dunyosi» forumi olti marta tashqi ishlar vazirlarini yig‘ishga muvaffaq bo‘lgan, 2023 yil dekabrida Marrakesh shahrida bo‘lib o‘tgan navbatdagi uchrashuvda esa Sergey Lavrov Vladimir Putin topshirig‘i bilan ushbu muloqotni oliy darajaga ko‘tarishni taklif qilgandi. 2025 yil bahorida Kreml o‘z rejasini amalga oshirishga kirishdi. Prezident shaxsan o‘zi Arab davlatlari ligasiga a’zo barcha 22 davlat rahbarlari va ushbu tashkilot bosh kotibiga taklifnoma yubordi. Sammit 15 oktyabr kuni Moskvada o‘tkazilishi belgilandi. Putin bu loyihada avvalo, AQSH prezidenti Donald Tramp boshchiligidagi G‘arb poytaxtlariga Rossiyaning Yaqin Sharqda hamon ta’siri va qo‘llab-quvvatlovi borligini ko‘rsatib qo‘yish borasidagi ambitsiyalarini yashirmadi. Dastlabki ishoralar Kreml uchun umidbaxsh tuyuldi. May oyida Putin ochiq-oydin bayonot berib, arab rahbarlarining ko‘pchiligi uning taklifiga allaqachon rozi bo‘lganini aytdi. Kuz boshiga kelib tayyorgarlik yakuniy bosqichga kirdi: Moskvada sammit uchun rasmiy veb-sayt ishga tushirildi, 13 oktyabr kuni, ya’ni sammit arafasida «Rossiya — Arab davlatlari ligasi» hamkorlik forumining vazirlar yig‘ilishi o‘tkazilishi rejalashtirilgandi. 9 oktyabr tongida RT telekanaliga bergan intervyusida Sergey Lavrov Ligaga a’zo mamlakatlarning mutlaq ko‘pchiligi aynan davlat yoki hukumat rahbarlari darajasida ishtirok etishini urg‘uladi. Ammo bu gaplarning o‘ziyoq shubhali eshitilardi. Chunki bu paytga kelib sammit muvaffaqiyatsizlikka uchrashi mumkinligiga ko‘plab ishoralar allaqachon paydo bo‘lgandi. Taklifnomalar barcha arab yetakchilariga beistisno yuborilgan bo‘lishiga qaramay, Saudiya Arabistoni va boshqa qator asosiy davlatlar sammitda qatnashishini sammit arafasida ham rasman tasdiqlamadilar. Shu sharoitda Kreml nima uchundir arab hamkorlarining Moskvaga kelmaslikka bo‘lgan xohishsizligini bahona qilishga kirishdi. Masalan, 7 oktyabr kuni prezident yordamchisi Yuriy Ushakov delegatsiyalarning yakuniy tarkibi hali aniq emasligi, ko‘plab taklif qilingan yetakchilar nogahon paydo bo‘lgan «Tramp rejasi»ni amalga oshirish bilan band ekanini ta’kidladi. Agar bu gapni diplomatik tildan tarjima qilsak, Kreml uning Yaqin Sharqdagi deyarli barcha hamkorlari Moskvadagi uchrashuvdan ko‘ra boshqa maqsadlarni ustuvor deb topishganini aniq tan olayotgandi. Bu esa halokatli signal edi. Putin taklifiga kimlar javob qaytarmadi va nega bu uning uchun juda keskin ahamiyatga ega? Kelmaslikka qaror qilganlar orasida Yaqin Sharqdagi geosiyosiy muvozanatga ta’sir qiluvchi, Moskva bilan an’anaviy aloqalari mavjud bo‘lgan davlatlar yetakchilari ham bor edi. Eng avvalo, shunday yetakchilardan biri — Saudiya Arabistoni valiahd shahzodasi va amalda rahbari Muhammad ibn Salmon Putin taklifini inkor etdi. Ar-Riyodning Moskva uchun ahamiyatini kam baholab bo‘lmaydi. Saudiya Arabistoni nafaqat butun arab olamining yetakchilaridan biri, balki jahondagi eng yirik neft eksportchisi hamda OPEC+ kelishuvlari bo‘yicha Rossiyaning muhim hamkori sanaladi. Rossiya–Saudiya munosabatlari kontekstida bu sammit oxirgi yillardagi yaqinlashuvni mustahkamlash uchun muhim imkoniyat sifatida ko‘rilgan edi. Putin va shahzoda ibn Salmon Ol Saud o‘rtasidagi o‘zaro tashriflar, neft bozoridagi harakatlar va Suriya bo‘yicha olib borilgan muloqotlarni eslashning o‘zi kifoya. Ammo Ar-Riyod ehtimol, ayni sharoitda Rossiyani qo‘llab-quvvatlash unchalik foyda keltirmasligi, Vashington bilan munosabatlarda esa tashqi siyosatda o‘ta ehtiyotkorlik talab etilishi borasidagi xulosaga kelgan. Kam emas darajada ahamiyatli bo‘lgan yana bir qaror — Birlashgan Arab Amirliklari prezidenti shayx Muhammad ibn Zoyid Ol Nahayyon tomonidan qabul qilindi. U yaqinginagacha Putin bilan yaqin munosabatda bo‘lib, 2022 yildan keyin ham Rossiya bilan aloqalarni ochiq davom ettirgan sanoqli yetakchilardan biri edi. Ukrainadagi urush ortidan BAA Rossiya iqtisodi va logistikasi uchun muhim markazga aylandi. Hamma Abu-Dabining Moskva bilan siyosiy muloqotni chuqurlashtirishga qiziqishi yuqori, deb hisoblardi. Ammo Nahayyonning Moskvaga bormaslikka qaror qilishi shuni ko‘rsatdiki: hatto Rossiyaga nisbatan eng sodiq mamlakatlar ham hozir Putin bilan ortiqcha yaqinlikni namoyon etishni istamayapti. Aksincha, ular Moskvadan uzoqlashib, global ta’sir markazlaridan boshqalariga yuz tutmoqda. Putin bilan uchrashishdan ochiqcha bosh tortganlardan yana biri — Misr prezidenti Abdulfattoh as-Sisiy. Misr — aholi soni bo‘yicha eng yirik arab mamlakati hamda Rossiyaning ko‘p yillik strategik hamkori. Sovet davridagi mustahkam Moskva–Qohira ittifoqini, shuningdek hozirgi harbiy va energetika sohalaridagi hamkorlikni eslashning o‘zi kifoya. Ammo endi ayon bo‘ldiki, bu «ittifoqchi» ham Yaqin Sharqdagi ta’sirli davlatlar qabul qilgan amerikaparastlik yo‘liga o‘tib, shu siyosiy yondashuv doirasida harakat qilmoqda. Suriya inqirozini bartaraf etish masalasida Moskvaga strategik sherik bo‘lgan O‘rdun ham sammitga qiziqish bildirmadi va saudiyaliklar hamda misrliklar pozitsiyasini qo‘llab-quvvatladi. Boshqa bir muhim mamlakat — «Gazprom»ning yirik raqibi va global gaz eksportchisi Qatar esa boshidanoq Putin taklifiga nisbatan sovuq munosabatda bo‘lgan edi. Albatta, Kremlning rasmiy versiyasida «bekor qilindi» yoki «barbod bo‘ldi» degan so‘zlar yo‘q. Biroq jamiyatda ana shunday kayfiyat hukm surmoqda. E’tiborga molik jihati shundaki, Rossiya rasmiylari o‘nlab «ittifoqchilar»ning nogahon bandligi sababini tushuntirishda aynan Amerika tomoni taklif qilgan Yaqin Sharq tinchlik rejasiga ishora qilmoqda. Bu jarayonda esa Moskva umuman ishtirok etmayapti. Ya’ni Putin, xohlamasa-da, amalda zamonaviy geosiyosatning eng muhim mintaqasi bo‘lmish Yaqin Sharqda Rossiyaning rolini ikkinchi darajali ekanini tan olmoqda. Shuning uchun Rossiya–Arab sammiti o‘tkazilmay qolishi — Kremlning Yaqin Sharqdagi ta’siri so‘nib borayotganining aniq va xavotirli belgisidir. Ukrainaga qarshi urush Moskva an’anaviy ravishda arab dunyosidagi pozitsiyalarini mustahkamlab turgan harbiy, iqtisodiy va diplomatik resurslarning katta qismini yo‘qotishiga sabab bo‘ldi. Suriyada 2024 yil oxirida Bashar Asad rejimi qulashi esa Kremlni mintaqadagi siyosatining asosiy tayanchi bo‘lgan nuqtadan mahrum qildi. Shu bilan birga, AQSH va Xitoy bu hududda o‘z ta’sirini sezilarli darajada oshirib bo‘ldi.   Yo‘qotilgan nufuz kuli – superdavlatdan marginalgacha Putin davrida Rossiyaning Yaqin Sharqdagi ta’sirining qanchalik keskin pasayganini tushunish uchun, u qaysi cho‘qqidan boshlaganini eslash kerak. Sovuq urush davrida sovet ittifoqi bu mintaqadagi ikki asosiy o‘yinchidan biri edi. Moskva deyarli butun Yaqin Sharqda o‘ziga sodiq tuzumlar va harakatlarni qo‘llab-quvvatlagan: Jamol Abd-un-Nosir davridagi Misr, Hofiz Asad boshchiligidagi Suriya «Baas» partiyasi, Saddam Husayn boshqarayotgan Iroq, Janubiy Yaman, Jazoir va boshqalar. Sovet harbiy maslahatchilari arab ofitserlarini o‘qitardi. SSSR muhandislari ko‘plab arab davlatlarida suv omborlari, elektr stansiyalari va to‘g‘onlar qurgan. Moskva, Leningrad va boshqa o‘nlab shaharlardagi universitetlar minglab arab talabalarini qabul qilgan. 1960–1970-yillarda arab sotsializmi va panarabizm gullab-yashnagan paytda Moskva ko‘plab Yaqin Sharq rahbarlari uchun G‘arb ta’siriga qarshi tabiiy va ishonchli ittifoqchi sifatida ko‘rinardi. Sovet harbiy dengiz flotlari doimiy ravishda O‘rta Yer dengizida joylashgan bo‘lardi. Kreml mintaqadagi deyarli barcha asosiy nizolarda o‘z ittifoqchilari tomonida ishtirok etardi. SSSR parchalanib ketganidan so‘ng ham, o‘zining moliyaviy va harbiy-texnikaviy imkoniyatlarini yo‘qotgan Moskva, sovet merosining inersiyasi bilan Yaqin Sharqda yana ancha vaqt katta nufuzga ega bo‘lib turdi. 1999 yilda hokimiyatga kelgan Vladimir Putin Rossiyani yana buyuk davlat sifatida tiklash haqida ko‘p gapirdi. Uning uchun Yaqin Sharq bu qayta tiklanishning ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilangan edi. Rossiya diplomatlarining chiqishlarida Rossiya arab dunyosining an’anaviy hamkori sifatida mintaqaga qaytayapti, degan fikrlar tobora ko‘proq yangray boshladi. Biroq Putinning ko‘p qutbli dunyo va Rossiyaning Yaqin Sharqdagi o‘ziga xos roli haqidagi shov-shuvli bayonotlari amalda hech qanday harakatlar bilan mustahkamlanmadi. 1990–2000-yillarda Rossiya Yaqin Sharqqa boshqa yirik o‘yinchilar kabi jiddiy va yirik tashabbuslarni taklif qilolmadi. Xitoy kabi mintaqada infratuzilma va energetikaga milliardlab sarmoya kiritadigan keng qamrovli iqtisodiy dasturlar yo‘q edi. Amerika tashabbuslariga raqobat qila oladigan mustaqil tinchlikparvarlik rejalari ham bo‘lmadi. Madaniyat yoki ta’lim orqali ta’sir ko‘rsatish kabi «yumshoq kuch» dasturlari ham yo‘q edi. Moskva Yaqin Sharq bozoriga taklif eta oladigan yagona mahsulot — qurol-aslaha edi. Biroq bu bozorda AQSH allaqachon ustunlik qilardi, Yevropa va Xitoy esa Rossiyaga nisbatan ko‘proq raqobatchiga aylana boshlagandi. 2005 yilda Putin Damashqda ta’sirini qayta tiklash maqsadida Suriyaning sovet ittifoqi davridan qolgan qarzi — taxminan 10 milliard dollardan kechdi. U shuningdek, Jazoir va Tehrondan tortib, Anqara va Ar-Riyodgacha bo‘lgan bir qator muhim poytaxtlarga shaxsan tashrif buyurib, hamkorlikni tiklashni taklif qildi. Rossiya rasman Isroil–Falastin mojarosini hal etish bo‘yicha tashkil etilgan Yaqin Sharq «to‘rtligi» tarkibiga ham kirdi. Biroq barcha bu harakatlar juda cheklangan samara berdi. Hech bir arab davlati Rossiyani AQSH o‘rnini bosadigan kuch yoki xavfsizlikning yangi kafolatchisi deb qabul qilmadi. Ko‘p qutblilik haqidagi bayonotlar esa chiroyli, ammo mazmundan xoli shiorlar bo‘lib qolaverdi. Moskvaning Yaqin Sharqdagi tobora so‘nib borayotgan ta’siriga jiddiy zarba — 2011 yildagi «Arab bahori» bo‘ldi. Mintaqani qamrab olgan xalq qo‘zg‘olonlari va tuzumlar almashinuvi Kremlni tayyorgarsiz holda ushlab oldi. Putin Tunis, Misr, Yaman va Liviyadagi eski tanish avtokrat rahbarlar shunchalik tez ag‘darilishi mumkinligini kutmagan edi. U G‘arb mamlakatlarining namoyishchilarni qo‘llab-quvvatlayotganini xavotir bilan kuzatdi va bunda sobiq sovet hududidagi «rangli inqiloblar»dagi o‘xshashliklarni ham ko‘rdi. Eng og‘ir sharmandagarchilik esa Liviyada yuz berdi. Rossiya BMT Xavfsizlik kengashida ovoz berish paytida betaraf qolib, G‘arb davlatlariga harbiy intervensiya o‘tkazish imkonini berdi. Bu intervensiya Kremlga yaqin bo‘lgan Muammar Qazzofiy rejimining ag‘darilishiga sabab bo‘ldi. Keyinchalik Moskva bu qaroridan ochiq afsuslanganini bildirgan bo‘lsa-da, voqealar Rossiyaning mintaqadagi tashabbusni allaqachon yo‘qotganini, uning bu yerda na ta’siri va na nufuzi qolganini ko‘rsatdi. Boshqa global o‘yinchilar Rossiyani faol ravishda bu mintaqadan siqib chiqarishni boshladi. Aynan shu sharoitda Putinning Suriya urushida to‘g‘ridan to‘g‘ri harbiy aralashuvi haqidagi qarori shakllana boshladi. 2015 yilga kelib Suriya Moskva ta’sirini saqlab qolishi mumkin bo‘lgan so‘nggi nuqtaga aylangan edi. Sobiq sovet ittifoqchisi Hafiz Asadning o‘g‘li Bashar Asad o‘ziga qarshilik ko‘rsatayotgan muxolif kuchlar va islomiy guruhlar bosimi ostida ag‘darilish arafasida turardi. 2015 yil sentyabrda Rossiya Suriyaga o‘z ekspeditsiya korpusini yubordi va postsovet davridagi Moskva ishtirok etgan eng yirik harbiy operatsiyani boshladi. Kreml nuqtayi nazaridan bu faqat eski ittifoqchini qutqarish emas, balki Rossiyaning Yaqin Sharqda katta o‘yinchi sifatidagi qayta qaytishi haqida jahonga baland ovoz bilan e’lon berish edi. Ilk yillarda bu intervensiya ma’lum darajada muvaffaqiyat singari ko‘rindi. Rossiya havo-kosmik kuchlari Asadga qarshi guruhlar pozitsiyalariga ommaviy zarbalar berib, urushdagi vaziyatni tubdan o‘zgartirdi. Rossiya maslahatchilari Suriya armiyasi amaliyotlarini rejalashtirishni o‘z zimmasiga oldi. 2017 yil oxiriga kelib hukumat kuchlari Halab kabi yirik shaharlarni qayta egalladi. Moskva Damashq bilan Hmeymimdagi aviabaza va Tartusdagi dengiz bazasi bo‘yicha uzoq muddatli kelishuvlar tuzdi. Aslida esa Suriyadagi harbiy «zafar» vaftinchalik g‘alabadan boshqa narsa emasligi ma’lum bo‘ldi. Moskva tomonidan uzoq va juda ham qimmatga tushgan harbiy ishtirok uning mintaqadagi barqaror siyosiy ta’siriga aylana olmadi. Ha, Rossiya shaxsan Asadni qutqardi va uning Damashqdagi sodiq tuzumini saqlab qoldi, ammo u mintaqada, hatto Suriya ichida ham xalqaro miqyosda tan olingan vositachiga aylana olmadi. Moskva Eron va Turkiya bilan hamkorlikda Ostonada boshlagan tinchlik muzokaralariga o‘xshash muqobil jarayon uyushtirishga urinib ko‘rdi, lekin bu tashabbus juda nochor natijalar berdi va oxir-oqibat to‘g‘ri yo‘ldan og‘ishdi. Juda tez orada tashabbus Putindan boshqalar qo‘liga o‘tdi. Turkiya Suriyaning shimolida o‘z qoidalarini o‘rnata boshladi, Eron esa shialar partizanlari orqali mamlakatdagi ta’sirini mustahkamladi. AQSH qo‘llovidagi BMT esa o‘zining Jenevadagi jarayonini izchil va muntazam davom ettirdi, Putinning «Ostona formati»ga esa mutlaq e’tibor qilmadi. Ushbu «g‘alaba» Rossiya uchun iqtisodiy jihatdan ham hech qanday yutuq olib kelmadi. Urushdan vayron bo‘lgan Suriya Rossiyadan qayta tiklanishda jiddiy yordam olmadi va Moskva uchun jiddiy savdo hamkoriga aylana olmadi. Putin hatto infratuzilmani tiklash bo‘yicha tuzilgan tijoriy shartnomalarni ham rossiyalik qurilish kompaniyalariga berishga erisha olmadi — tenderlarni asosan Eron va Xitoy kompaniyalari yutib oldi. Natijada Suriyadagi avantyura Rossiyani boshqa arab mamlakatlari uchun yanada kamroq jozibali hamkorga aylantirdi. Asadning alaviylar tuzumini qo‘llab-quvvatlab, Moskva mintaqadagi sunniy-shia diniy ixtilofida ochiq-oydin shialar tomonida turdi. Bu esa Saudiya Arabistoni, Qatar va BAA kabi sunniy monarxiyalar uchun Rossiya intervensiyasini jiddiy xavf sifatida ko‘rsatdi. Chunki bu intervensiya ularning qadimiy dushmani, Eronning ittifoqchisi Asadni qutqarib, Tehronning mavqeini mustahkamladi. Bu mamlakatlar yillab Asadga qarshi kurashayotgan muxolifatni moliyalashtirib va qurollantirib kelgan, shu bois Rossiyaning bu harakatlarini o‘z manfaatlariga to‘g‘ridan to‘g‘ri tahdid sifatida qabul qildilar. 2015–2016 yillarda Rossiyaning Saudiya Arabistoni va ayrim Ko‘rfaz davlatlari bilan munosabatlari keskin yomonlashdi. Ar-Riyod hatto Moskva bilan Suriya masalasidagi muloqotdan bosh tortdi, birinchi navbatda Asadni qo‘llab-quvvatlashni to‘xtatishni talab qildi. Misr va O‘rdun (Iordaniya) formal betaraflikni saqlagan bo‘lsa-da, ular ham Putinni arablarni himoya qiluvchi rahbar sifatida ko‘rmay qo‘yishdi — bu rol aslida SSSRning an’anaviy qiyofasi edi. Ular uchun Putin ko‘proq o‘z shaxsiy maqsadlarini ko‘zlaydigan, Rossiya milliy manfaatlarini emas, shaxsiy ambitsiyalarini ilgari suradigan marginal-opportunistdek tuyulardi. Putin sababli yangi bosqichga chiqqan Suriya urushi Yaqin Sharqni ikki lagerga ajratdi. Rossiya Tehron hamda Damashq bilan birga, arab dunyosidagi ko‘pchilik ta’sirli davlatlardan qarshi tomonda qoldi. Bu holat Moskva uchun mintaqadagi harakat va muloqot imkoniyatlarini yanada cheklab qo‘ydi. 2020-yillar boshiga kelib, Rossiyaning Yaqin Sharqdagi marginallashuv jarayoni barcha uchun ravshan bo‘lib qoldi. Mintaqadagi barcha asosiy geosiyosiy o‘zgarishlar Moskva ishtirokisiz yuz berdi. 2020 yil sentyabrida AQSH vositachiligida tarixiy «Ibrohim kelishuvlari» imzolandi — bu kelishuv Isroil va bir qator arab mamlakatlari (boshida BAA va Bahrayn, keyinchalik Marokash va Sudan) o‘rtasidagi munosabatlarni normallashtirdi. Bu diplomatik burilish Yaqin Sharqdagi urushlar to‘g‘risidagi ko‘plab tasavvurlarni o‘zgartirdi va arab-isroil ittifoqining yangi davrini ochdi. Rossiya bu jarayonga hatto jalb ham qilinmadi. Bundan bir necha yil o‘tib, 2023 yil mart oyida Xitoy yangi diplomatik rekord o‘rnatdi — Pekin Saudiya Arabistoni va Eron o‘rtasidagi yarashuvga vositachi bo‘lib, diplomatik aloqalarni tiklash jarayonini tashkil qildi. Bu narsa Putinning o‘nlab yillar davomida amalga oshira olmagan ishlarini Xitoyga bir necha oyda uddalashi edi. Saudiya-Eron kelishuvi nafaqat yangi kuchli o‘yinchining vujudga kelganini ko‘rsatdi, balki eski o‘yinchilar — avvalambor Rossiyaning yo‘qolib borgan nufuzini ham namoyon qildi. Bu orada esa Ukrainadagi urush vaziyatni Moskva uchun yanada og‘irlashtirdi. Formal jihatdan deyarli barcha arab davlatlari neytral pozitsiyani egalladi — hech biri Rossiyaga qarshi sanksiya joriy qilmadi yoki diplomatik munosabatlarni uzmadi. Ammo ularning hech biri Putinga ochiq qo‘llab-quvvatlash ham ko‘rsatmadi. Aksincha, arab elitalari Rossiya-Ukraina urushida jiddiy xulosa chiqardilar: Kreml qo‘shni davlat suverenitetini buzgani kabi, boshqa mintaqalarda ham shunday yo‘l tutishi mumkin. Qatar, BAA va Saudiya Arabistoni kabi boy Ko‘rfaz davlatlari Moskvadan ehtiyotkorlik bilan uzoqlashishni boshladi. Ular Rossiya neftni arzonlashtirilgan narxlarda xarid qilish kabi iqtisodiy aloqalarni saqlagan holda, Xitoy va Hindiston bilan munosabatlarni mustahkamladi, eng muhimi — Vashington bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri muloqotni yo‘lga qo‘yishga e’tibor qaratishdi. Bunda G‘arb sanksiyalari Rossiyaning sarmoya kiritish va savdo qilish imkoniyatlarini cheklab qo‘ydi, bu esa uni Yaqin Sharq davlatlari ko‘z o‘ngida iqtisodiy jihatdan umidsiz hamkorga aylantirdi. Neft eksport qiluvchi davlatlar tashkiloti — OPEC+ doirasidagi munosabatlar ham faqat pragmatik tusda bo‘ldi, ularda ittifoqchilik ruhi kuzatilmadi. Saudiya bir necha bor faqat o‘z manfaatlaridan kelib chiqqan holda qarorlar qabul qildi va Moskva iltimoslarini inobatga olmadi. Shu tarzda Putin ta’siri sekin-asta so‘na boshladi va Ukrainadagi urush Rossiyaning mintaqaviy mavqeini tiklash bo‘yicha so‘ngi umidlarini ham yo‘qqa chiqardi. 2024 yilga kelib, Rossiyaning Yaqin Sharqdagi yagona real aktivi — bu Suriyadagi harbiy bazalari va siyosiy mavjudligi edi. Ammo bu imkoniyat ham kutilmagan va ahmoqona tarzda yo‘qotildi. 2024 yil oxirida Bashar Asad rejimi islomchilar bosimi ostida ag‘darildi. Rossiya harbiylari unga hech qanday yordam bermadi. Qo‘zg‘olonchilarning tezkor hujumi sobiq diktator Asadni mamlakatni tark etishga majbur qildi. Moskva uchun bu voqea haqiqiy geosiyosiy shok bo‘ldi. Asad ag‘darilishi natijasida Rossiyaning o‘tgan o‘n yilda Suriyada qo‘lga kiritgan barcha strategik yutuqlari chippakka chiqdi. Putin arab dunyosidagi so‘ngi formal ittifoqchisini ham yo‘qotdi. Hmeymim va Tartusdagi Rossiya harbiy bazalarining kelajagi hozircha noaniq, ammo mahalliy hokimiyatlar ularga avvalgidek imtiyozli sharoit yaratib bermasligi allaqachon ravshan. Bu ham yetmaganidek, Asad rejimi qulashi Moskva uchun boshqa muammolarni ham keltirib chiqardi. Isroil «Hizbulloh» va Eron qo‘llab-quvvatlayotgan jangarilarga qarshi zarbalarini keskin kuchaytirdi. Eron esa Suriyadagi muhim tayanch nuqtasini yo‘qotgach, yanada ko‘proq Xitoy tomonga og‘di va hatto «qarshilik o‘qi» deb atalmish ittifoqda ham Rossiyani ikkinchi darajali rolga qo‘ydi. Bularning barchasi bitta xulosaga olib keladi: 2025 yil ikkinchi yarmiga kelib, Rossiya Yaqin Sharqda «poxoldan yasalgan  qo‘riqchi» — ya’ni periferiyadagi va ahamiyati past bo‘lgan o‘yinchiga aylandi. Arab davlatlari Putin fikrini endi faqat shunchaki BMT Xavfsizlik Kengashida veto huquqi qolgani uchungina hisobga oladi. Uning Yaqin Sharqdagi barcha real «ko‘zir»laridan esa asar ham qolmadi.   Diplomatlarsiz diplomatiya: Primakovdan Prigojingacha Nega Rossiyaning Yaqin Sharqdagi mavqei bu qadar tez zaiflashdi? Bu holatning asosiy sabablaridan biri — malakali kadrlarning halokatli darajada yetishmasligi. Ilgari kuchli bo‘lgan sovet sharqshunoslik maktablari ancha vaqtdirki inqirozga uchragan, Yaqin Sharq bo‘yicha mutaxassislar doirasi esa keskin torayib ketgan. Yosh diplomatlar va tahlilchilar orasida arab tilini mukammal biladigan, mintaqa tarixi, dini va madaniyatidan chuqur xabardor, ijtimoiy xususiyatlarini his qiladigan kadrlar deyarli qolmagan. Sovet davrining taniqli Yaqin Sharq mutaxassislari sahnadan ketgan, ularning o‘rnini esa munosib kadrlar to‘ldirmagan. Bu tanazzulning xarakterli misoli — 2011 yil voqealaridir. «Arab bahori» namoyishlari to‘lqini Rossiya sharqshunoslarining mutlaqo tayyor emasligini oshkor qilib qo‘ydi. Xalq isyonlari ular uchun kutilmagan hodisa bo‘ldi. Natijada, bosh sabablarning chuqur tahlili o‘rniga, bu voqealarni G‘arb imperializmi intrigasi sifatida talqin qilishdi. Kadrlar tanqisligi bilan bir qatorda Rossiya tashqi siyosati institutsional poydevorining parokanda bo‘lishi kuzatildi. Putin hukmronligi davrida Tashqi ishlar vazirligi qaror qabul qilishda mustaqilligini yo‘qotib bordi va unga tashabbus ko‘rsatish qobiliyati deyarli qolmadi. Diplomatik lavozimlarga tayinlovlar asosan shaxsiy sadoqatga qarab amalga oshirilib, professionallik e’tibordan chetda qoldi. Tajriba va bilim siyosiy sadoqat uchun qurbon qilinavergach, bugungi elchilar, konsullar va Yaqin Sharq bo‘yicha maxsus vakillar saviyasi ilgargi avlodga nisbatan ancha tushib ketgan. Bu esa Rossiya diplomatiyasi Primakov darajasidan ancha uzoqlashganini anglatadi. Diplomatik til madaniyati ham tanazzulga yuz tutdi. Xorijiy hamkorlar bilan avvalgi aloqa kanallari yo nihoyatda susaydi yoki yo mutlaqo uzildi. Moskvaning rasmiy ohangi tobora sovuq urush davridagi qoliplarga o‘xshab bormoqda. So‘zlashuv uslubidagi qo‘pollik diplomatik nazokatning yo‘qolishi bilan uyg‘unlashdi. Rossiya vakillari, hatto BMTda ham, diplomatik nutq o‘rniga bozorchi xotinlarga xos agressiv iboralar qo‘llashmoqda. Bundan tashqari, so‘nggi o‘n yilliklarda Rossiya Tashqi ishlar vazirligi tashqi siyosat yuritishdagi monopoliyasini bosqichma-bosqich yo‘qotdi. Putin davrida deyarli har qanday shaxs «diplomat»ga aylanishi mumkin bo‘ldi — bu jumladan, musulmon birligiga tayanuvchi Checheniston yetakchisi Ramzan Qodirovning yaqinlaridan tortib yoki Yevgeniy Prigojinga qarashli yollanma harbiy jinoyatchilarga ham taalluqli. Ular faoliyati maxsus xizmatlar orqali boshqarilgan va natijada professional diplomatlar orqa saflarga surib qo‘yildi. Pirovard natijada Yaqin Sharqdagi hukumatlar bilan an’anaviy muloqot kanallari nihoyatda falajlandiki, institutlar salohiyati esa zarurat bo‘lmagani uchun qiymatini yo‘qotdi. Nihoyat, Rossiya tashqi siyosiy qarorlar qabul qilish jarayonining o‘zi ham tanazzulga uchraganini aytish kerak. Ayniqsa, bu Yaqin Sharq siyosatida yaqqol namoyon bo‘ldi. Putin davrida asosiy qarorlarni chiqarish kuchli tarzda shaxslarga bog‘liq tarzda amalga oshirilmoqda. Bugun uni barcha institutsional mexanizmlarni chetga yig‘ishtirib, prezident boshchiligidagi tor shaxslar doirasi qabul qilmoqda. Porda ortidagi aloqalar va oshkor etilmaydigan kelishuvlar avvalgi ochiq diplomatiya va professional ekspertiza o‘rnini egalladi. Qarorlar doimo shaxsiy munosabatlar va mxfiy shaxsiy bitimlar asosida qabul qilinadi. Masalan, Vladimir Putinning Saudiya Arabistoni valiahd shahzodasi yoki Misr prezidenti bilan shaxsiy aloqalari anchadan buyon ushbu davlatlar bilan barcha darajalarda tizimli ishlashni butunlay almashtirgan.   Illyuziyalar intihosi: Kreml ta’sirining Yaqin Sharqdagi botishi Ilk Rossiya-Arab sammiti uchun puxta tayyorlangan, biroq o‘tkazilmay qolgan Kremlning bo‘sh zallari Vladimir Putinning Yaqin Sharqdagi butun siyosatiga ayniqsa yorqin metaforaga aylandi. Bu faqatgina diplomatik mag‘lubiyat emas, balki butun bir davrning yakunlanganini ko‘rsatuvchi ochiq alomat bo‘ldi. Bu davrda Moskva hali ham Yaqin Sharqda ta’sirli o‘yinchi sifatida namoyon bo‘lishga harakat qilar, arab rahbarlari esa hurmat yoki ehtiyotkorlik yuzasidan uning fikrini e’tiborga olayotgandek ko‘rinardi. Kreml ichki auditoriyasi uchun asrashga va yetkazishga uriladigan illyuziyalar davri. Bu davr 2025 yil 10 oktyabr kuni jimgina, keng jamoatchilik uchun deyarli sezilmas holda, biroq mintaqaviy siyosatni kuzatib boradiganlar uchun mutlaq ravshan tarzda yakun topdi. Bu — Rossiyaning Yaqin Sharqdagi yigirma yillik ta’siri degradatsiyaga uchrash jarayonining tabiiy oqibati edi. Putin hukmronligi yillarida Rossiya o‘zini yo‘qtilgan sovet merosini qayta tiklashdek dadil ambitsiyalardan tortib, hozirgi to‘liq inkor etiluvchsi holigacha olib bordi. Bu tanazzulning sabablari esa tashqi dushmanona kuchlarda emas, balki yillar davomida ich-ichidan yemirilib borgan Rossiya tashqi siyosat mexanizmlari ichidagi nuqsonli tizimning o‘zida mujassam. Tizimli korrupsiya, professional kadrlar tanqisligi, uzviy strategiya va mintaqani chuqur tahlil qilish qobiliyatining yo‘qligi — bular bir paytlar dunyodagi eng nufuzli Yaqin Sharq va arabshunoslik maktablaridan biri bo‘lgan tizimni to‘liq degradatsiyasiga olib keldi. Bunday sharoitda Moskvaning har qanday tashqi siyosat tashabbuslari avval boshdanoq mag‘lubiyatga mahkum edi. Bunday vaziyat uchun to‘g‘ridan to‘g‘ri shaxsan Putinning o‘zi mas’ul. Uning Yaqin Sharqdagi mag‘lubiyati yakka holat ham, oxirgisi ham emas. Bu voqea Rossiyaning xalqaro maydondagi umumiy tanazzuliga mantiqan mos keladigan yana bir manzaradir. Chunki hatto Rossiyaning an’anaviy tarzda mutlaq ta’sir hududi hisoblanib kelgan sobiq sovet davlatlarida ham Moskva so‘nggi ta’sir vositalarini tez sur’atda yo‘qotmoqda. Qaysi mintaqaga nazar tashlanmasin — Putin tashqi siyosati modeli barcha joyda o‘z barqarorligini shiddat bilan yo‘qotmoqda. Bu esa chuqur strukturaviy qo‘zg‘alish bo‘lib, Putin Rossiyasining tashqi siyosatdagi tanazzulini bir necha yillarga muhrlab qo‘yishi aniq.