Falastin davlatini tan olish: ramziy qadammi yoki tinchlik sari yo‘l?

Falastin davlati hozir qanday maqomga ega? Falastinni ozod qilish tashkiloti 1988 yili mustaqil Falastin davlatini e’lon qilgan va «global janub» deb ataluvchi davlatlarning ko‘pchiligi uni tez orada tan olgan. bugungi kunda BMTga a’zo 193 davlatdan 151 tasi Falastin davlatini rasman tan olgan — ular orasida eng so‘nggisi Portugaliya, deb yozadi BBC o‘z tahliliy maqolasida. Isroilning asosiy ittifoqchisi bo‘lmish AQSH anchadan beri falastinliklar va isroilliklar ikki davlatli yechim yuzasidan kelishib olgandan so‘ng Falastin davlatini tan olishga tayyor ekanini bildirib keladi. Bu yechim Isroil bilan qo‘shni bo‘lgan, G‘arbiy sohil, Sharqiy Quddus va G‘azo sektorida joylashgan mustaqil Falastin davlatini ko‘zda tutadi. Ya’ni, 1967 yilgi arab-isroil urushigacha mavjud bo‘lgan chegaralarga mos. Yaqingacha asosiy Yevropa davlatlari ham xuddi shu pozitsiyani qo‘llab-quvvatlab kelayotgan edi. Biroq 2014 yildan buyon bu masalada hech qanday muzokaralar o‘tkazilmagan va Isroil bosh vaziri Binyamin Netanyahu falastinliklar davlat tuzishi mumkinligini inkor etib, bu hech qachon sodir bo‘lmasligini takrorlab kelmoqda. U o‘tgan yili hatto shunday degan edi:

«Isroil O‘rdun daryosi g‘arbiy sohilidagi barcha hududda xavfsizlikni to‘liq nazorat qilishi kerak — bu esa har qanday kelajakdagi Falastin davlati tashkil etilishi uchun zarur bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga oladi. Bu — zarur shart va u Falastin suvereniteti g‘oyasiga zid. Nima qilish kerak? Men bu haqiqatni amerikalik do‘stlarimizga aytayapman. Shuningdek, men Isroil xavfsizligiga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan voqelikni bizga majburan qabul qildirishga urinishlarga chek qo‘ydim», — degan edi Binyamin Netanyahu.

Falastin davlati nomidan harakat qilayotgan delegatsiya BMTda kuzatuvchi maqomiga ega, ammo ovoz berish huquqiga ega emas. Qanchalik ko‘p davlat Falastin mustaqilligini tan olmasin, u BMTning to‘laqonli a’zosi bo‘lishi uchun Xavfsizlik Kengashi roziligi talab etiladi. U yerda esa AQSH veto huquqiga ega. Falastin xalqaro miqyosda keng tan olingan — u xorijda o‘zining diplomatik vakolatxonalariga, Olimpiya o‘yinlarini ham o‘z ichiga olgan xalqaro sport musobaqalarida qatnashadigan jamoalariga ega. Dunyo bo‘ylab joylashgan Falastin elchixonalari Falastin ma’muriyati nazoratida bo‘lib, u xalqaro hamjamiyat tomonidan falastin xalqi vakili sifatida tan olingan. Biroq Isroil bilan tinimsiz davom etayotgan to‘qnashuvlar tufayli Falastinning na xalqaro hamjamiyat tan olgan chegaralari bor, na poytaxti, na armiyasi. G‘arbiy sohil Isroil tomonidan okkupatsiya qilingani sababli, 1990-yillarda imzolangan Oslo kelishuvlaridan so‘ng tashkil etilgan Falastin ma’muriyati o‘z hududi va aholisini ham to‘liq nazorat qila olmaydi. Falastin ma’muriyatiga rahbarlik qilayotgan Mahmud Abbos Isroil tomonidan okkupatsiya qilingan G‘arb sohilining ayrim hududlarida Isroil bilan tuzilgan kelishuvlar asosida cheklangan darajada o‘zini o‘zi boshqarish vakolatiga ega. Ma’muriyat falastin pasportlarini beradi va sog‘liqni saqlash hamda ta’lim tizimini boshqaradi. 2007 yildan beri, qisqa fuqarolik urushidan so‘ng, HAMAS harbiy guruhi Abbos boshchiligidagi FATH harakatini G‘azo sektorida hokimiyatdan siqib chiqargan. O‘shandan beri G‘azo sektori HAMAS nazoratida, biroq Falastin ma’muriyati bu hududdagi ko‘plab davlat xizmatchilari maoshini hali ham to‘lab kelmoqda. AQSHdan tashqari deyarli barcha yirik davlatlar Isroil poytaxti sifatida Quddusni tan olmagan — AQSH elchixonasini u yerga ko‘chirgan (bu qarorni Donald Tramp birinchi prezidentlik muddatida qabul qilgan) va shunday bo‘lsa-da, o‘zining asosiy diplomatik vakolatxonalarini Tel Avivda saqlab kelmoqda. Biroq Xitoy, Rossiya, Yaponiya, Germaniya, Kanada, Daniya, Misr, Iordaniya, Tunis va Janubiy Afrika kabi 40 ga yaqin davlat G‘arbiy sohildagi Ramalla yoki Sharqiy Quddusda o‘z konsullik vakolatxonalariga ega. Xalqaro huquq Isroilning ushbu hudud, ya’ni Sharqiy Quddus ustidan anneksiyasini tan olmaydi. Falastinliklar esa aynan shu hududni o‘z poytaxtlari sifatida ko‘rishni istaydilar. Falastin davlatini tan olishga tayyorlanayotgan davlatlar bu qaror ularning diplomatik vakolatxonalari joylashuviga qanday ta’sir ko‘rsatishini hozircha ochiqlamagan.   Falastinni tan olishni kim va nega va’da bermoqda? Buyuk Britaniya, Fransiya, Kanada, Avstraliya va Belgiya BMT Bosh Assambleyasining sentyabr oyidagi sessiyasida Falastin davlatini tan olish niyati borligini ma’lum qildi. Shu bilan birga, London G‘azodagi humanitar inqirozni yumshatish bo‘yicha Isroil qanday qadamlar tashlashi va uzoq muddatli tinchlik jarayonini boshlashga tayyorligidan kelib chiqib, betaraf qolishi mumkinligini bildirdi. Kanada, Avstraliya va Buyuk Britaniya rahbarlari yakshanba kuni o‘z mamlakatlari Falastin davlatini rasman tan olganini e’lon qildi. Ularning ta’kidlashicha, bu qaror orqali ular Isroilga G‘azoga nisbatan vayronkor hujumlarni to‘xtatish, G‘arbiy sohildagi yahudiylar manzilgohlari qurilishini qisqartirish va falastinliklar bilan tinchlik muzokaralarini qayta boshlashga bosim o‘tkazishni maqsad qilgan. Falastinni tan olishni qo‘llagan birinchi yirik G‘arb davlati — Fransiya. Fransiya prezidenti Emmanuel Makron ushbu qadam Falastin ma’muriyatini isloh qilish va boshqaruv tizimini takomillashtirish majburiyati bilan birga bo‘lishi kerakligini ta’kidladi. Uning so‘zlariga ko‘ra, bu o‘zgarishlar G‘azoni urushdan keyingi boshqaruv uchun ishonchli hamkorga aylantirishga xizmat qiladi.   Nega ba’zi davlatlar hanuzgacha Falastin davlatini tan olmayapti? Falastinni davlat sifatida tan olmagan davlatlar, odatda, bunday qarorni Isroil bilan nizo hanuz rasman hal qilinmagani sababli qabul qilmaydi. 1990-yillarda boshlangan tinchlik muzokaralarida ikki davlat asosidagi yechim, ya’ni isroilliklar va falastinliklar qo‘shni, mustaqil davlatlarda yashashi asosiy maqsad qilib qo‘yilgan edi. Biroq 2000-yillar boshidan boshlab bu jarayon asta-sekin susayib bordi. 2014 yilda esa Vashingtonda o‘tkazilgan Falastin-Isroil muzokaralari muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlandi. Eng murakkab masalalar hozirgacha hal etilmagan — jumladan, kelajakdagi Falastin davlatining chegaralari va maqomi, Quddusning statusi, shuningdek, Isroil yaratilganidan so‘ng 1948–49 yillarda yuzaga kelgan falastinlik qochqinlar taqdiri. Isroil Falastinning BMTga a’zolik uchun bergan arizasiga qat’iy qarshi. Isroil bilan do‘stona munosabatlarni saqlashni istagan davlatlar falastinliklarni tan olish ularning asosiy ittifoqchisini g‘azablantirishini tushunishadi. Ba’zi davlatlar, ayniqsa Isroilning tarafdorlari, Falastin hududlari Montevideo konvensiyasi (1933 yil)da belgilangan davlatchilik mezonlari — doimiy aholi, aniq chegaralar, hukumat va boshqa davlatlar bilan munosabatga kirishish qobiliyatiga to‘liq javob bermasligini aytishadi. Yakuniy chegaralar bo‘yicha kelishuv va real tinchlik jarayoni bo‘lmaganda, «Falastin» tushunchasi aniq nima anglatishini ishonch bilan ta’riflash mushkul. Falastinliklarning o‘zlari uchun kelajakdagi davlat uchta qismdan iborat: Sharqiy Quddus, O‘rdun daryosining G‘arbiy sohili va G‘azo sektori. Ular barchasi 1967 yildagi Olti kunlik urush paytida Isroil tomonidan bosib olingan. Shuningdek, Falastin davlatining kelajakdagi rahbariyati bo‘yicha ham muammo mavjud: FATH ham, HAMAS ham hech qachon falastinliklar da’vo qilayotgan barcha hududlarni to‘liq nazorat qilmagan. Ular orasida doimiy raqobat bor va oxirgi prezident hamda parlament saylovlari 2006 yilda bo‘lib o‘tgan. Demak, 36 yoshdan kichik bo‘lgan biror falastinlik na G‘arb sohilida, na G‘azoda ovoz bergan emas. Mahmud Abbosga 90 yosh bo‘lgan, va undan keyingi eng mashhur nomzod — Marvon Barqutiy (falastinliklarning 50 foizi uni prezident sifatida tanlashini aytgan) Isroil qamoqxonasida. Isroil uni ozod qilish niyatida emas. 2023 yil 7 oktyabrdagi voqealardan so‘ng xalqaro hamjamiyatda yana bir fikrda birlik paydo bo‘ldi: HAMAS hech qanday shaklda G‘azo boshqaruvini o‘z qo‘lida saqlab qolmasligi kerak. Guruh hokimiyatni mustaqil ma’muriyatga topshirishga tayyor ekanini aytgan, ammo bu ma’muriyat kimlardan iborat bo‘lishi hozircha noma’lum.   Amaliy jihatdan tan olish nima degani? Falastinni tan olishni faqat ramziy harakat deb hisoblovchilar shunday deyishadi: Xitoy, Hindiston, Rossiya va bir necha o‘n yillar avval Falastin mustaqilligini tan olgan ko‘plab arab davlatlarining ushbu nizoga ta’siri juda cheklangan. BMTda to‘liq a’zolik o‘rniga ega bo‘lmagan va o‘z chegaralari ustidan nazorat o‘rnata olmagan Falastin ma’muriyati ikki tomonlama munosabatlar yuritishda ham cheklangan imkoniyatlarga ega. Falastin hududida rasmiy elchixonalar yo‘q va davlatlar u yerga o‘z diplomatlarini erkin yuborolmaydi. Isroil tovarlar, sarmoya, ta’lim yoki madaniy delegatsiyalarning kirib kelishini cheklaydi. Falastinda aeroportlar yo‘q. Dengizga chiqish yo‘li bo‘lmagan G‘arbiy sohilga faqat Isroil orqali yoki Isroil nazoratidagi Iordaniya chegarasi orqali borish mumkin. G‘azo sektoriga kirishning deyarli barcha yo‘llari ham Isroil tomonidan nazorat qilinadi. Shuningdek, Falastinni tan olish niyatidagi davlatlar va Falastin ma’muriyatining o‘zi ta’kidlashicha, bu faqat bo‘sh ramziy harakat emas — undan ancha kengroq mazmunga ega bo‘ladi. Buyuk Britaniyadagi Falastin elchisi Husam Zumlutning aytishicha, bunday tan olish teng huquqli tomonlar o‘rtasidagi hamkorlikka olib kelishi mumkin. Buyuk Britaniyaning Quddusdagi sobiq bosh konsuli Vinsent Fin fikricha, bu qaror ayrim davlatlarni Isroil bilan munosabatlarining ayrim jihatlarini qayta ko‘rib chiqishga undashi mumkin. Uning aytishicha, Britaniya misolida bu ishg‘ol qilingan Falastin hududidagi yahudiy manzilgohlari kelayotgan mahsulotlarni taqiqlashga olib kelishi mumkin. Biroq amalda bu Isroil iqtisodiyotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatmaydi.   Isroil va AQSH qanday munosabatda bo‘ldi? G‘azodagi urushdagi harakatlari uchun xalqaro tanqidlar to‘lqiniga duch kelayotgan Isroil, Falastin davlatini tan olish — 2023 yil oktyabridagi hujum uchun HAMASni mukofotlash bo‘ladi, deb bayonot berdi. Aynan shu hujum G‘azoda to‘liq urush boshlanishiga sabab bo‘lgan edi. O‘nlab yillar davomida Isroil rasman tinchlik jarayoni zarurligini, uning yakunida mustaqil Falastin davlati tuzilishi kerakligini tan olgan. Biroq bugungi kunda mamlakatda uning tarixidagi eng o‘ngchi hukumat iqtidorda: uning tarkibida Falastin davlatini barpo etishni butunlay imkonsiz qilishga va’da bergan partiyalar vakillari ham bor. Bosh vazir Binyamin Netanyahuning ta’kidlashicha, Isroil G‘azo va G‘arb sohilida xavfsizlik nazoratidan hech qachon voz kechmaydi. AQSH esa o‘zining Yevropadagi ittifoqchilarining Falastinni tan olishga doir qadamlariga keskin qarshi chiqmoqda. Javob tariqasida Amerika ma’muriyati falastinlik rasmiylarga qarshi sanksiyalar joriy qildi — jumladan, Mahmud Abbos va boshqa Falastin ma’muriyati rahbarlariga BMT Bosh Assambleyasida ishtirok etish uchun viza berishni rad etdi, avval berilgan vizalarni esa bekor qildi. AQSH prezidenti Donald Tramp avvalroq Falastinni tan olish HAMASni rag‘batlantirishi mumkinligini aytgandi. Biroq Buyuk Britaniyaga davlat tashrifi yakunlari bo‘yicha o‘tkazilgan matbuot anjumanida undan bu haqda so‘rashganida, Tramp bu masalada Kiyr Starmer bilan «ayrim qarama-qarshiliklar» borligini aytdi va ishontirish uchun bu ular orasidagi «kam sonli kelishmovchiliklardan biri» ekanini qo‘shimcha qildi.   Bularning barchasi Falastin uchun BMTda nimani anglatadi? 2011 yili Falastin BMTga to‘laqonli a’zo bo‘lish uchun ariza topshirgan edi, ammo bu urinish Xavfsizlik Kengashida yetarli qo‘llab-quvvatlash bo‘lmagani sababli muvaffaqiyatsizlikka uchragan va ovozga qo‘yilmagan. Biroq 2012 yili BMT Bosh Assambleyasi falastinliklar maqomini «BMTga a’zo bo‘lmagan kuzatuvchi davlat» darajasiga ko‘tarish bo‘yicha ovoz berdi. Bu maqom ularga Assambleya muhokamalarida ishtirok etish huquqini beradi, lekin rezolyutsiyalar yuzasidan ovoz berish huquqini bermaydi. Bu qaror falastinliklarga boshqa xalqaro tashkilotlarga, jumladan, BMTning eng yuqori sud organi — Xalqaro jinoiy sudga a’zo bo‘lish imkonini ham ochgan. Ular bu huquqdan 2015 yili foydalangan. 2024 yil may oyida BMT Bosh Assambleyasida qattiq tortishuvlardan so‘ng Falastinning tashkilotdagi huquqlari kengaytirildi va uni to‘laqonli a’zo sifatida qabul qilishga chaqiruv qilindi. Qabul qilingan rezolyutsiya Falastinga Assambleya muhokamalarida to‘liq qatnashish, kun tartibiga bandlar taklif etish va qo‘mitalariga o‘z vakillarini saylash huquqini berdi. Biroq unga ovoz berish huquqi berilmadi — bu huquq faqat BMT Xavfsizlik Kengashi tomonidan tasdiqlanishi mumkin. Xuddi shu yilning aprel oyida BMT Xavfsizlik Kengashining besh doimiy a’zosidan biri AQSH Falastinni BMTga davlat sifatida qabul qilish bo‘yicha rezolyutsiyaga veto qo‘ydi va buni «hali erta» deb baholadi. Xavfsizlik Kengashi rezolyutsiyalari yuridik kuchga ega, Bosh Assambleya rezolyutsiyalari esa yo‘q. «Agar Falastin BMTning to‘laqonli a’zosiga aylansa, u ko‘proq diplomatik ta’sirga ega bo‘ladi, jumladan, rezolyutsiyalar taklif qilish, Bosh Assambleyada ovoz berish huquqi, hatto Xavfsizlik Kengashida kelajakda ishtirok etish imkoniyati», — deydi Vashingtondagi Middle East Institute tahlil markazining Falastin va Falastin-Isroil ishlari bo‘yicha dastur direktori Xolid al-G‘indiy. — «Biroq bularning hech biri ikki davlatli yechimga olib kelmaydi — bu faqatgina Isroil okkupatsiyasining tugatilishi orqali amalga oshishi mumkin». Biroq Londondagi Sharq va Afrika tadqiqotlari maktabida (SOAS) rivojlanish va xalqaro munosabatlar bo‘yicha professor Gilbert Achkar bunday fikrda emas. U «BMTda to‘laqonli a’zo bo‘lish Falastin ma’muriyatiga katta yutuq keltirmaydi», deydi. «Bu asosan ramziy g‘alaba bo‘lib qoladi: 1967 yilda bosib olingan hududlarning kichik bir qismidan iborat, Isroilga to‘liq bog‘liq va ta’sirsiz «Falastin ma’muriyati» realligiga qarshi qo‘yilgan «Falastin davlati» degan xayoliy tasavvur tan olinadi. Bu esa «mustaqil va suveren Falastin davlati»gacha bo‘lgan yo‘lda cheksiz uzoq masofadir».