Kuzgi tengkunlik: bu yil u qaysi sanaga to‘g‘ri keladi va unga bog‘liq qanday an’analar bor?

2025 yilda kuzgi tengkunlik qachon ro‘y beradi? 2025 yilda kuzgi tengkunlik 22 sentyabr kuni Toshkent vaqti bilan 23:19 da sodir bo‘ladi. Bu paytda Quyosh osmon ekvatorini kesib o‘tib, Janubiy yarimsharga o‘tadi. Shuning natijasida Yer yuzida kun va tunning davomiyligi deyarli bir xil bo‘ladi. Shundan so‘ng Shimoliy yarimsharda yorug‘ kunlar qisqara boshlaydi va bu jarayon 21 dekabrgacha — qishki kun turishigacha davom etadi. Keyin esa teskari jarayon boshlanadi: Quyosh yana balandroq ko‘tarila boshlaydi, kunlar uzayadi va mart oyidagi bahorgi tengkunlikkacha davom etadi.   Kuzgi tengkunlik nima? Ilmiy nuqtayi nazardan Kuzgi tengkunlik — bu astronomik voqea bo‘lib, Quyosh osmon ekvatorini kesib o‘tib, Shimoliy yarimshardan Janubiy yarimsharga o‘tadi. Bu holat Yerning Quyosh atrofida aylanishi chog‘ida uning o‘qi orbita tekisligiga nisbatan taxminan 23,5°ga egri bo‘lgani sababli yuz beradi. Ayni mana shu og‘ish fasllar almashishini ta’minlaydi. Tengkunlik paytida quyosh nurlari ekvatorga to‘g‘ri burchak ostida tushadi, shu bois kun va tunning davomiyligi deyarli tenglashadi. Har holda, geografik joylashuv sababli bu his etilishi har joyda bir xil emas, ammo 22 sentyabr kuni turli mamlakatlarda odamlar kunu tunning deyarli tengligini kuzatishadi. Shimoliy yarimsharda bu kuni astronomik kuz boshlanadi, Janubiy yarimsharda esa — bahor.   Madaniy an’analar nuqtayi nazaridan Azal-azaldan Shimoliy yarimshar xalqlari uchun kuzgi tengkunlik yilning burilish nuqtasi bo‘lgan: tabiat qishga hozirlik ko‘ra boshlaydi, inson esa yozgi mehnatlarini yakunlab, o‘tgan davrga xulosa chiqaradi. Ko‘plab xalqlar bu kunni mutanosiblik va muvozanat ramzi sifatida qabul qilgan, oliy kuchlarga hosil uchun minnatdorchilik bildirish urf bo‘lgan. Hozirda ham tengkunlik odamlarni sekinlashish, o‘tgan yo‘lni baholash va yangi hayot davriga tayyorgarlik ko‘rishga undaydi. Yaponiyada bu vaqtda ajdodlar yodga olinadi, keltlar oldin fursatda xayrlashuv olovlarini yoqishgan, slavyanlar esa marosimiy non pishirishgan. Bu an’analar hayotning aylanma ekanini va har bir so‘nish ortidan tiklanish kelishini esga soladi.   Kuzgi tengkunlik kunining tarixiy ahamiyati Deyarli barcha dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi xalqlar uchun bu kun hosil yig‘im-terimi yakunlanishi va qish sovuqlariga tayyorgarlikni anglatuvchi katta bayram sifatida nishonlangan. Masalan, qadimgi yunonlar kuzgi tengkunlikni Persefona haqidagi afsona bilan bog‘lashgan: aynan shu paytda hosil undiradigan maxluq sifatida ko‘rilgan mag‘z ustidagi iloha yer yuzini tark etib, yerosti olamiga yo‘l oladi va u bilan birga yerga kuz hamda qish keladi, deb ishonishgan. Hatto keyingi davrlarda ham bu kunning alohida maqomiga ishora qiluvchi ma’lumotlar uchraydi — masalan, Fransuz inqilobi paytida yangi respublika taqvimida yangi yil aynan kuzgi tengkunlik kunidan boshlangan. Bundan tashqari, ko‘plab qadimgi inshootlar (Stounhenjdan tortib Misrdagi piramidalargacha) quyoshga nisbatan shunday yo‘naltirilganki, ular tengkunlik va quyosh to‘xtashi pallalarini aniqlashga xizmat qilgan.   Turli xalqlarda nishonlanadigan tengkunlik bayramlari Qadim zamonlardanoq insonlar kuzgi tengkunlikka alohida ahamiyat bergan, uni yilni yorug‘ va qorong‘i yarim yillikka bo‘luvchi chegara sifatida ko‘rgan. Bu kunda quyosh va hosilga bag‘ishlangan maxsus marosimlar o‘tkazilgan.   Mezoamerika va Shimoliy Amerika Mezoamerikada qadimgi sivilizatsiya vakillari kuzgi tengkunlikka bag‘ishlangan ulkan me’moriy yodgorliklar qoldirgan. Masalan, Meksikadagi Chichen-Isa shahrida mayyalar tomonidan qurilgan Kukulkan piramidasida tengkunlik kunlari quyosh nuri va soya ko‘z ilg‘amas darajada Pernatilgan ilon tasvirida ko‘rinishga keladi. Shimoliy Amerikada (hozirgi AQSH va Kanada hududlarida) ham mahalliy xalqlar yil fasllarining o‘zgarish pallalarini nishonlashgan. Ularning ko‘plab inshootlari, masalan, Kahokiyadagi Vudhenj yoki astronomik petrogliflar, tengkunlik va quyosh to‘xtashi kunlarini kuzatish uchun kalendarlar vazifasini o‘tagan. Yevropalik mustamlakachilar esa yangi dunyoga o‘zining kuzgi hosil bayramlarini olib kelgan.   Yevropa Yevropa xalqlari uchun ham kuzgi tengkunlik azaldan hosil yig‘im-terimi bilan bog‘liq muhim nuqta bo‘lgan. Ushbu davrda keltlar Mabon deb ataluvchi bayramni nishonlashgani haqida fikrlar bor, ammo bu atama ehtimol, zamonaviy neomajusiylik tushunchasidir. Shunga qaramay, hosilga bag‘ishlangan bayramlar an’anasi bor bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Qadimgi dehqonchilik urf-odatlarining aksi haqiqatan ham bugungacha yetib kelgan: sentyabr oxirida Yevropa mamlakatlarining ko‘plarida hosil yig‘ishga bag‘ishlangan yarmarkalar va festivallar o‘tkaziladi. Stounhenj kabi mashhur obida ayrim versiyalarga ko‘ra, astronomik kuzatuvlar va tengkunlik, quyosh to‘xtashi marosimlari uchun mo‘ljallangan. bugungi kunda ham bu bog‘liqlikni zamonaviy droidlar va neomajusiylar davom ettirib, quyosh chiqishi paytida aynan shu kunlarda toshlar yonida yig‘iladilar.   Markaziy Osiyo Markaziy Osiyo va Eron xalqlari azaldan bahorgi tengkunlikda Navro‘z, Kuzgi tengkunlikda Mehrjon bayrami bilan nishonlab kelishgan. Garchi Navro‘z hozirgacha saqlanib qolingan bo‘lsa-da, Mehrjonni bayram qilish sekin-asta unutilib bormoqda. Mehrjon — qadimgi fors va zardushtiy an’analarida muhim hisoblangan hosil bayrami bo‘lib, tabiatning tenglik va muvozanatga qaytishi, yerning ne’matlarini shukronalik bilan nishonlashga bag‘ishlangan. Bu bayram asosan kuzgi tengkunlik — ya’ni kunda va tunning bir xil bo‘lgan vaqtida nishonlangan. Mehrjon so‘zi «mehr» (ya’ni muhabbat, do‘stlik, quyosh ilohi) va «jon» (ruh, hayot) so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, odamlar o‘rtasidagi birlik va tabiatga hurmat ramzi sifatida ko‘rilgan. U zamonaviy «navro‘z» kabi yil fasllari almashini nishonlashning ikkinchi muhim sanasi sifatida qaralgan. Mehrjon bayrami asosan Eron (qadimgi Fors), Afg‘oniston va Markaziy Osiyo xalqlari, orasida keng nishonlangan. Bu bayram zardushtiylik dini bilan bog‘liq bo‘lib, u yerda kuzgi tengkunlik — 22 yoki 23 sentyabr atrofida nishonlangan. Qadimgi Fors davlatlarida Mehrjon — Navro‘z bilan barobar darajadagi ikkinchi eng muhim bayram hisoblangan. U asosan Qaysarlik (shohlar) saroylarida, qo‘shinlar, olimlar va oddiy xalq ishtirokida keng nishonlangan. Afg‘onistonda, ayniqsa Hirot va Balx atrofidagi aholi orasida Mehrjon yuksak ehtirom bilan nishonlangan. Bu yerda u musiqali, raqs va osh dasturxonlari bilan o‘tishi ma’lum. Qo‘hna Samarqand, Buxoro va Termiz atrofida ham Mehrjon bayrami islomgacha bo‘lgan davrda keng tarqalgan. Vaqti o‘tib bu bayram ahamiyati pasaygan bo‘lsa-da, ayrim an’analari (masalan, hosil bayrami, mehmonchilik, sovg‘a-salom) saqlanib qolgan. Hozirgi kunda Mehrjon davlat miqyosida rasman nishonlanmaydi, ammo Eron va Afg‘onistonda ayrim madaniy doiralarda, folklor tadbirlar orqali xotirlab o‘tiladi. Zardushtiy diasporalari esa uni ruhiy tozalanish va tabiat bilan uyg‘unlik kuni sifatida eslashda davom etmoqda.   Sharqiy Osiyo Osiyoda kuzgi tengkunlik an’analari hosil bayramlari va ajdodlar xotirasini ulug‘lash bilan bog‘liq. Xitoy va Sharqiy Osiyoning ko‘plab davlatlarida bu davrda Mo‘’tadil kuz bayrami — Oy festivali nishonlanadi. Bu oilaviy bayram bo‘lib, unda odamlar to‘lin oy manzarasidan bahra oladilar, yerning saxovatini qadrlab, an’anaviy oy keksa pishiriqlari — yuebin bilan mehmon qilinib, o‘zaro minnatdorlik ifodalanadi. Yaponiyada esa bahor va kuz tengkunlik kunlari (Xigan) 19-asrning oxiridan beri rasman davlat bayrami va dam olish kuni sifatida belgilangan. Bu kunlarda marhumlarni yod etish urf bo‘lgan: yaponlar qabristonlarga tashrif buyuradilar va uyda faqat vegetarian taomlar — guruchli kulchalar, dukkakli mahsulotlardan tayyorlangan taomlar tayyorlaydilar. Bu budda ta’limotidagi hayotni olish man etilganligiga hurmat ifodasidir.   Afrika Afrika qit’asida tengkunlik bilan bevosita bog‘liq an’analar keng tarqalmagan bo‘lsa-da, ularning aks-sadosi mavjud. Masalan, Qadimgi Misrda quyosh madaniyati juda rivojlangan bo‘lib, muhim astronomik voqealarga alohida e’tibor qaratilgan. Ko‘plab ibodatxonalar va yodgorliklar aniq astronomik yo‘nalishda qurilgan. Afrikani boshqa mintaqalarida esa tengkunlik nuqtasi xalq bayramiga aylanmagan bo‘lsa-da, qishloq xo‘jaligi mavsumiy davrlari (ekish va hosil yig‘ish) tabiiy ravishda quruq va yomg‘irli mavsumlar almashinuviga, ya’ni tengkunlik kunlariga yaqin pallalarga bog‘langan. Afrikaning ayrim qabilalarida dehqonlar qo‘shnilari bilan yig‘ilib, hosil yig‘ilganini nishonlaydilar va keyingi qishloq xo‘jaligi mavsumi omadli o‘tishi uchun qurbonlik marosimlarini amalga oshiradilar.