Markaziy Osiyoda «Gaz halqasi» loyihasi: imkoniyatlar, ziddiyatlar va geosiyosiy xavflar
Markaziy Osiyo davlatlarini gaz tarmog‘i orqali bog‘lash rejasi mintaqadagi energetik barqarorlik, tashqi sarmoya va geosiyosiy muvozanat uchun yangi bosqichni boshlab berishi mumkin.
Toshkentda bo‘lib o‘tgan Central Asia Oil & Gas Forum doirasida e’lon qilingan «Markaziy Osiyo Gaz halqasi» tashabbusi Qozog‘iston, O‘zbekiston, Turkmaniston, Qirg‘iziston va Tojikistonning milliy gaz tarmoqlarini bir-biriga ulashni ko‘zlaydi. Loyiha muallifi — qozog‘istonlik mutaxassis Asqar Ismoilov. Uning so‘zlariga ko‘ra, mazkur sxema orqali mintaqadagi mavsumiy energetik nosozliklar kamayishi, tranzit qobiliyati ortishi va tashqi investitsiya uchun infratuzilmaviy asos yaratilishi mumkin, deb yozadi specialeurasia.com nashri.
Qozog‘iston, Turkmaniston va O‘zbekiston — tabiiy gaz ishlab chiqaruvchi davlatlar hisoblanadi, Qirg‘iziston va Tojikiston esa asosan gidroenergetikaga suyanadi. Bu resurs tabiatidagi nomutanosiblik loyihani amalga oshirishda teng ulush, boshqaruvdagi vakolatlar va foyda taqsimoti borasida ziddiyatlarga sabab bo‘lishi mumkin.
Shu bilan birga, loyiha Qirg‘iziston va Tojikiston uchun uzluksiz gaz ta’minotini ta’minlab berishi, yuqori qatlamdagi davlatlar uchun esa eksport imkoniyatlarini kengaytirishi mumkin. Bunday model mintaqa ichidagi hamkorlikni mustahkamlab, tashqi bozorlarga chiqish — jumladan Janubiy Osiyo va Yevropa yo‘nalishlaridagi savdo salohiyatini oshiradi. «O‘rta koridor» infratuzilmasi orqali yangi eksport yo‘llari ham nazarda tutilmoqda.
Tahlilchilarning ta’kidlashicha, loyihaning muvaffaqiyati nafaqat texnik, balki siyosiy muvofiqlikka ham bog‘liq. Chunki hozirda mintaqadagi gaz quvurlarining 70 foizga yaqini eskirgan va ularni modernizatsiya qilish juda katta mablag‘ talab qiladi. Tashqi sarmoyasiz bunday yirik infratuzilmani amalga oshirish amrimahol.
Xitoy va Rossiyaning mintaqadagi ishtiroki ham loyihaning strategik ahamiyatini yanada murakkablashtiradi. Xitoy «Bir makon — bir yo‘l» tashabbusi doirasida infratuzilmaga sarmoya kiritib, logistika va tranzitni o‘z nazoratiga olishni istaydi. Rossiya esa, ayniqsa «Gazprom» orqali, haligacha mintaqaviy gaz ta’minotida yetakchi o‘rinni egallab turibdi. 2024 yilda Qirg‘iziston va O‘zbekiston «Gazprom» bilan yangi tranzit va yetkazib berish shartnomalarini imzolagandi.
Yevropa Ittifoqi esa mintaqadagi geosiyosiy dinamikalar o‘zgargani va Ukraina urushi tufayli o‘z energiya siyosatini diversifikatsiya qilishga harakat qilayotgan paytda, Markaziy Osiyodagi bunday loyihalarni strategik imkoniyat sifatida ko‘rishi mumkin. Shuningdek, G‘arbiy sarmoyachilar uchun Markaziy Osiyodagi geosiyosiy ta’sirni kuchaytirish vositasi sifatida ham xizmat qilishi mumkin.
Boshqa tomondan, suv yetishmovchiligi, ayniqsa Qirg‘iziston va Tojikistondagi gidroenergetika salohiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, ularning energiya ta’minotiga bog‘liqligini yanada oshiradi. Gazni yer ostidan suv bilan haydab chiqarish jarayonida suv tanqisligi yana bir siyosiy nuqtaga aylanishi mumkin.
