Trampning halokatli siyosatiga qaramay, dollar dunyoning zaxira valyutasi bo‘lib qolmoqda

Jahon hamjamiyati faqat ishonchli va likvid valyutaga suyanadi. Dollarga bo‘lgan ishonch allaqachon sekin-astalik bilan so‘nmoqda. Endi esa, Tramp hukmronligi davrida AQSH o‘zini juda noma’qul, beparvo va hatto tajovuzkor tutmoqda: o‘z ittifoqdoshlariga qarshi savdo urushi boshlagan davlatga kim ham ishonardi? Ko‘plab mamlakatlar dollardan hozirning o‘zida voz kechmoqchi, ammo ularda ishonchli muqobil yo‘q. Keling, valyuta gegemoni bo‘lgan AQSH dollarini qaysi pul almashtirishi mumkinligiga nazar tashlaylik.   Nega dollar hanuz dunyoda hukmron? Dollar yuz yildirki, jahon iqtisodiyotida yetakchi o‘rinda turibdi. U bu martabaga o‘z vaqtida birinchi jahon urushi ortidan qiyin ahvolga tushib qolgan Britaniyaning zaiflashuvi ortidan britaniya funtini siqib chiqarib erishgan. Ammo AQSH, o‘sha davrdagi Britaniyadan farqli ravishda, hanuz kuchli: Xalqaro valyuta jamg‘armasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2024 yilda mamlakatning jahon YAIMdagi ulushi 26 foizni tashkil etgan, 1980 yilda esa bu ko‘rsatkich 25 foiz bo‘lgan. Xitoyning bu davrdagi shiddatli o‘sishini inobatga olsak, bu juda ta’sirli raqamdir. Amerika hanuzgacha texnologiya sohasida yetakchilikni saqlamoqda va harbiy ustunlikka ega. Uning moliya bozorlari dunyodagi eng chuqur va likvid hisoblanadi. 2023 yilning to‘rtinchi choragida jahon zaxiralarining 58 foizi dollarda saqlangan. Bu 1999 yil boshidagi 71 foizdan kam bo‘lsa ham, ammo hanuz 20 foizli ko‘rsatkichga ega yevrodan ancha yuqori. MacroMicro ma’lumotlariga ko‘ra, hali ham xalqaro savdo moliyalashtirishining 81 foizi, xalqaro obligatsiyalarning 48 foizi va transchegaraviy bank o‘tkazmalarining 47 foizi dollarda ifodalanmoqda. Charlz Kindlberger o‘z asarlarida ochiq jahon iqtisodiyoti barqarorligi faqatgina asosiy gegemon tomonidan muhim ijtimoiy ne’matlar — ochiq bozorlar, barqaror valyuta va inqiroz paytida «oxirgi instansiya qarz beruvchisi» kabi funksiyalarni ta’minlab berilsa, amalga oshishi mumkinligini ta’kidlagan. Britaniya 1914 yilgacha bu uch shartni bajargan. 1945 yildan keyin esa bu mas’uliyatni AQSH zimmasiga olgan. Ammo oraliqda Britaniya bu vazifani bajara olmagan, AQSH esa bajarishni istamagan. Natija — halokatli inqiroz bo‘lgan.   Dollarga ishonch inqirozining sabablari Dollar davri ko‘plab silkinishlardan o‘tgan. Yevropada va Yaponiyada urushdan keyingi tiklanish Bretton-Vuds tuzilmasining uzilishiga sabab bo‘ldi. 1971 yili o‘sha paytda Trampga eng ko‘p o‘xshash siyosatchi — Richard Nikson dollarni devalvatsiya qildi. Bu yuqori inflyatsiyaga sabab bo‘ldi, u 1980-yillardagina bartaraf etildi. Natijada, erkin kurslar, Yevropa valyutalari mexanizmi va keyinchalik yevroga asos solindi. Iqtisodchilar erkin kurslar sharoitida valyutalar zaxirasi ahamiyati yo‘qoladi, deb o‘ylagan edi. Ammo 1990-yillar oxiridagi Osiyo moliyaviy inqirozi buning aksini isbotladi. AQSH Federal zaxira tizimi kreditlari ham 2008–2009 yillar moliyaviy inqirozidagi o‘rni bilan hanuz muhimligini ko‘rsatdi. Kindlberger sharti hali ham ahamiyatli. Tarmoq effekti — hozirgi yetakchi valyutani ishlatish barchalarga foyda olib keladi. Ammo agar gegemon har qanday iqtisodiy bosim vositasini, jumladan, moliyaviy sanksiyalarni ham o‘ziga ma’qul natijalarga erishish uchun ishlatsa, nima bo‘ladi? Agar u o‘z moliyaviy barqarorligi va institutsional poydevorlarini yemirsa, nima bo‘ladi? Agar uning rahbari — noma’qul va chegara bilmas «buzg‘unchi» bo‘lsa, nima bo‘ladi? Bunday sharoitda ham davlatlar, ham oddiy fuqarolar muqobillarni axtara boshlaydi. Ammo muammo shundaki — bugungi yetakchi gegemondan ham yomonroq ko‘rinadigan variantlardan boshqasi ko‘rinmayapti.   Valyuta poygasida kim g‘olib chiqadi: yuan, yevro yoki dollar? Yuan Xitoy bilan savdo uchun ideal valyutaga aylanishi mumkin edi. Ammo mamlakat kapital ustidan nazoratni saqlab qolgan va uning ichki bozorlari hanuzgacha likvid emas. Bu cheklovlar Xitoy Kommunistik partiyasining asosiy ustuvor maqsadini aks ettiradi — ya’ni iqtisodiy va siyosiy nazoratni ta’minlash. Ehtimol, Xitoy ham iqtisodiy majburlash vositalaridan foydalanadi. Shu bois u AQSH kabi likvid va xavfsiz aktivlarni taklif eta olmaydi. Yevro yuanda mavjud kamchiliklardan aziyat chekmaydi. U dollarni qisman almashtira oladimi. Alalxusus, London biznes maktabi professori Elen Rey shunday fikrda. Uningcha, bu ehtimoldan xoli emas. Ammo yevroning ham o‘ziga xos muammolari bor. Yevrozona siyosiy ittifoq emas, balki mustaqil davlatlar klubidir. Shu bois u ichidagi siyosiy parchalanish iqtisodiyotda ham aks etadi. Bu esa innovatsiya va o‘sish imkoniyatlarini cheklaydi. Eng muhimi — Yevropa Ittifoqi hech qachon gegemon bo‘lmagan. Uning jozibadorligi bugungi yomon holatdagi AQSHdan ustun bo‘lishi mumkin, ammo o‘zining eng yaxshi davridagi Amerika bilan taqqoslab bo‘lmaydi. Shunday qilib, oldimizda uch xil ssenariy raqobati turibdi. Birinchisi: Xitoy yoki yevrozonaning tubdan o‘zgarishi va ulardan biri asosiy jahon valyutasining emitentiga aylanishi. Ikkinchisi: ikki-uchta raqobatlashuvchi valyutaga asoslangan dunyo, ular har biri o‘z mintaqasida hukmron bo‘ladi. Ammo bunday holda tarmoq effekti beqarorlikka olib keladi — odamlar valyutadan valyutaga o‘tishda ikkilanib qoladi. Bu 1920–1930-yillarni eslatadi. Uchinchisi: dollar hukmronligining saqlanib qolishi. Bu hukmronlik qanday ko‘rinishda bo‘ladi? Ideal holat — AQSH dunyo ishonchini qayta tiklashi. Ammo bu borada ishonch ortib borishi o‘rniga, ichki va tashqi zararli siyosatlar fonida aksincha, so‘nayotganga o‘xshaydi. «Ko‘rlar ichida bir ko‘zli podshoh» degan maqol bor. Bu yerda ham shunga o‘xshash holat: munosib raqobatchi bo‘lmagan taqdirda, muammolarga ega valyuta ham hukmronlikni saqlab qolaveradi. Bunday holat Trampga yoqadi. Qolganlarning aksar qismi esa unga qarshi bo‘ladi. Martin Vulf, Financial Times nashrining yetakchi iqtisodiy sharhlovchisi