O‘zbekistonda kambag‘allik statistikasi: u qanchalik reallikka mos?

Chindan ham, jamiyatda o‘rinli savol bor: statistik ma’lumotlarda keltirilayotgan kambag‘allikka oid raqamlar odamlarning real hayotini qay darajada aks ettiradi?

Rasmiy raqamlar nima deydi?

Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda kambag‘allik darajasi 2021 yilda taxminan 17 foiz atrofida bo‘lgan. Keyingi yillarda ijtimoiy dasturlar, manzilli yordam va bandlik siyosati orqali bu ko‘rsatkich izchil pasayib borgani aytilmoqda. 2023 yil yakunida kambag‘allik darajasi 11–12 foiz atrofida baholangan, 2024 yilda esa 9 foizga yaqinlashgani haqida rasmiy axborotlar berilgan. 2025 yilga kelib kambag‘allik darajasini 9–10 foiz doirasida ushlab turish maqsad qilingan.

Bu raqamlar rasmiy nuqtaйи nazardan ijobiy dinamikani ko‘rsatadi. Ya’ni, har uchinchi yoki to‘rtinchi oila emas, balki taxminan har o‘ninchi oila kambag‘al toifaga kiradi, degan xulosa chiqadi.

Kambag‘allik qanday o‘lchanadi?

Muammoni tushunish uchun birinchi navbatda kambag‘allik qanday hisoblanishini anglash kerak. O‘zbekistonda kambag‘allik, asosan, iste’mol xarajatlari orqali o‘lchanadi. Bu degani, oila yoki shaxs ma’lum bir minimal iste’mol xarajatlaridan kam sarf qilsa, u kambag‘al hisoblanadi.

Bu minimal iste’mol xarajatlari oziq-ovqat, kiyim-kechak, kommunal xizmatlar va ayrim zarur ehtiyojlar asosida hisoblab chiqiladi. Rasmiy hisob-kitoblarda bu ko‘rsatkich har yili inflatsiya darajasiga qarab yangilanadi. Masalan, oxirgi yillarda minimal iste’mol xarajatlari oyiga bir kishi uchun bir necha yuz ming so‘m atrofida baholanib kelingan.

Biroq aynan shu nuqta eng ko‘p bahslarga sabab bo‘ladi.

2024 yilda ish haqidan olingan daromadlar 12,9 foizga oshdi, buning uchun 5,1 million kishi ish bilan ta’minlandi. Rasmiy ish bilan band aholining ulushi 30 foizga oshdi.

Minimal iste’mol savatchasi hayotga qanchalik yaqin?

Ekspertlarning ta’kidlashicha, minimal iste’mol xarajatlari real hayotdagi barcha sarf-xarajatlarni to‘liq qamrab olmasligi mumkin. Ayniqsa shaharlarda uy-joy ijarasi, transport, ta’lim va tibbiy xizmatlar xarajatlari so‘nggi yillarda tez o‘sdi. Ammo bu o‘sish har doim ham kambag‘allik chizig‘ida to‘liq aks etmasligi mumkin.

Natijada, rasmiy statistikada kambag‘al hisoblanmaydigan, lekin amalda oylik daromadining katta qismini ijara va kundalik xarajatlarga sarflab, jamg‘arma qilish imkoniyatiga ega bo‘lmagan aholi qatlami paydo bo‘ladi. Bu holat jamiyatda «rasman kambag‘al emas, amalda esa qiyinchilik bilan hayot кечирмоқda», degan tushunchani shakllantiradi.

Xarid qobiliyati va inflatsiya omili

Kambag‘allikni faqat daromad yoki xarajatlar bilan o‘lchash yetarli emas. Muhim omillardan biri — xarid qobiliyati. Agar insonning daromadi oshgan bo‘lsa-da, inflatsiya undan tezroq o‘ssa, real turmush darajasi yaxshilanmaydi.

O‘zbekistonda so‘nggi yillarda inflatsiya ikki raqamli ko‘rsatkichlarga yaqin bo‘ldi. Oziq-ovqat, yoqilg‘i va kommunal xizmatlar narxi tez o‘sgan davrlarda aholining real daromadlari statistikada ko‘rsatilganidek o‘smasligi mumkin. Bu esa kambag‘allik statistikasi bilan aholining sub’ektiv hissi o‘rtasida farq paydo qiladi.

«Kambag‘allik xavfi ostida»gi aholi qatlami

Xalqaro tashkilotlar tahlillarida yana bir muhim tushuncha bor — kambag‘allik xavfi ostida yashovchilar. Bu toifaga rasman kambag‘al hisoblanmaydigan, ammo har qanday iqtisodiy zarba tufayli osongina kambag‘allikka tushib qolishi mumkin bo‘lgan aholi kiradi.

O‘zbekistonda bu qatlam ancha keng ekani qayd etiladi. Masalan, ishsizlik, sog‘liq bilan bog‘liq katta xarajatlar, migratsiyadan keladigan pul o‘tkazmalarining kamayishi yoki inflyatsiyaning keskin oshishi ayrim oilalarni qisqa vaqt ichida og‘ir ahvolga solib qo‘yishi mumkin.

Norasmiy iqtisodiyot va statistika muammosi

Kambag‘allik statistikasining yana bir murakkab jihati — norasmiy iqtisodiyot ulushidir. O‘zbekistonda ko‘plab odamlar rasman ishsiz yoki kam daromadli hisoblansa-da, amalda norasmiy mehnat, shaxsiy tomorqa yoki qo‘shimcha daromad manbalariga ega.

Bu holat ikki xil ta’sir qiladi. Bir tomondan, ayrim oilalar statistikada kambag‘al bo‘lib ko‘rinsa-da, amalda o‘zini ta’minlab keladi. Ikkinchi tomondan esa, rasman ma’lum daromadga ega deb ko‘rsatilgan, lekin real xarajatlari yuqori bo‘lgan oilalar kambag‘allik statistikasiga kirmay qolishi mumkin.

Ijtimoiy yordam va real o‘zgarishlar

Shu bilan birga, so‘nggi yillarda ijtimoiy yordam tizimida real o‘zgarishlar bo‘lganini inkor etib bo‘lmaydi. Kam ta’minlangan oilalarga nafaqalar, bolalar puli, subsidiyalar va bandlik dasturlari orqali qo‘llab-quvvatlash kengaydi. Ma’lumotlar bazalarining raqamlashtirilishi ijtimoiy yordamni manzilli qilishga yordam berdi.

Bu choralar ko‘plab oilalar uchun haqiqiy moliyaviy nafas olish imkonini bergan. Shu bois kambag‘allikning ma’lum darajada qisqarishi real jarayon ekanini ham hisobga olish kerak.

Xalqaro solishtirish: O‘zbekiston qayerda turibdi?

Xalqaro taqqoslashlarda O‘zbekiston kambag‘allik darajasi bo‘yicha qator rivojlanayotgan davlatlar qatorida turadi. Ayrim qo‘shni mamlakatlar bilan solishtirganda rasmiy ko‘rsatkichlar o‘xshash yoki biroz past. Biroq turmush darajasi, xarid qobiliyati va ijtimoiy xizmatlarga kirish imkoniyati bo‘yicha farqlar saqlanib qolmoqda.

Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonda kambag‘allik statistikasi mutlaqo uydirma yoki to‘liq real, deb baholash noto‘g‘ri bo‘lar edi. Rasmiy raqamlar umumiy tendensiyani, ya’ni kambag‘allikning qisqarishini ko‘rsatadi. Ammo ular aholining barcha qatlamlaridagi real turmush darajasini to‘liq aks ettira olmaydi.

Kambag‘allikni to‘g‘ri baholash uchun faqat foizlarga emas, balki xarid qobiliyati, inflatsiya, ijara xarajatlari, sog‘liq va ta’limga kirish imkoniyatlariga ham qarash zarur. Aks holda, statistika bilan hayot o‘rtasidagi tafovut jamiyatda ishonch muammosini saqlab qolishi mumkin.