Марказий Осиёда «Газ ҳалқаси» лойиҳаси: имкониятлар, зиддиятлар ва геосиёсий хавфлар
Марказий Осиё давлатларини газ тармоғи орқали боғлаш режаси минтақадаги энергетик барқарорлик, ташқи сармоя ва геосиёсий мувозанат учун янги босқични бошлаб бериши мумкин.
Тошкентда бўлиб ўтган Central Asia Oil & Gas Forum доирасида эълон қилинган «Марказий Осиё Газ ҳалқаси» ташаббуси Қозоғистон, Ўзбекистон, Туркманистон, Қирғизистон ва Тожикистоннинг миллий газ тармоқларини бир-бирига улашни кўзлайди. Лойиҳа муаллифи — қозоғистонлик мутахассис Асқар Исмоилов. Унинг сўзларига кўра, мазкур схема орқали минтақадаги мавсумий энергетик носозликлар камайиши, транзит қобилияти ортиши ва ташқи инвестиция учун инфратузилмавий асос яратилиши мумкин, деб ёзади specialeurasia.com нашри.
Қозоғистон, Туркманистон ва Ўзбекистон — табиий газ ишлаб чиқарувчи давлатлар ҳисобланади, Қирғизистон ва Тожикистон эса асосан гидроэнергетикага суянади. Бу ресурс табиатидаги номутаносиблик лойиҳани амалга оширишда тенг улуш, бошқарувдаги ваколатлар ва фойда тақсимоти борасида зиддиятларга сабаб бўлиши мумкин.
Шу билан бирга, лойиҳа Қирғизистон ва Тожикистон учун узлуксиз газ таъминотини таъминлаб бериши, юқори қатламдаги давлатлар учун эса экспорт имкониятларини кенгайтириши мумкин. Бундай модел минтақа ичидаги ҳамкорликни мустаҳкамлаб, ташқи бозорларга чиқиш — жумладан Жанубий Осиё ва Европа йўналишларидаги савдо салоҳиятини оширади. «Ўрта коридор» инфратузилмаси орқали янги экспорт йўллари ҳам назарда тутилмоқда.
Таҳлилчиларнинг таъкидлашича, лойиҳанинг муваффақияти нафақат техник, балки сиёсий мувофиқликка ҳам боғлиқ. Чунки ҳозирда минтақадаги газ қувурларининг 70 фоизга яқини эскирган ва уларни модернизация қилиш жуда катта маблағ талаб қилади. Ташқи сармоясиз бундай йирик инфратузилмани амалга ошириш амримаҳол.
Хитой ва Россиянинг минтақадаги иштироки ҳам лойиҳанинг стратегик аҳамиятини янада мураккаблаштиради. Хитой «Бир макон — бир йўл» ташаббуси доирасида инфратузилмага сармоя киритиб, логистика ва транзитни ўз назоратига олишни истайди. Россия эса, айниқса «Газпром» орқали, ҳалигача минтақавий газ таъминотида етакчи ўринни эгаллаб турибди. 2024 йилда Қирғизистон ва Ўзбекистон «Газпром» билан янги транзит ва етказиб бериш шартномаларини имзолаганди.
Европа Иттифоқи эса минтақадаги геосиёсий динамикалар ўзгаргани ва Украина уруши туфайли ўз энергия сиёсатини диверсификация қилишга ҳаракат қилаётган пайтда, Марказий Осиёдаги бундай лойиҳаларни стратегик имконият сифатида кўриши мумкин. Шунингдек, Ғарбий сармоячилар учун Марказий Осиёдаги геосиёсий таъсирни кучайтириш воситаси сифатида ҳам хизмат қилиши мумкин.
Бошқа томондан, сув етишмовчилиги, айниқса Қирғизистон ва Тожикистондаги гидроэнергетика салоҳиятига салбий таъсир кўрсатиб, уларнинг энергия таъминотига боғлиқлигини янада оширади. Газни ер остидан сув билан ҳайдаб чиқариш жараёнида сув танқислиги яна бир сиёсий нуқтага айланиши мумкин.
