Бизнес ҳуқуқи — тадбиркорлик фаолиятининг барқарорлиги ва ҳуқуқий ҳимояси кафолати
Бизнес ҳуқуқи тадбиркорлик фаолиятининг тўғри ва самарали амалга оширилишини таъминлашда муҳим рол ўйнайди. Унинг асосий вазифаси — тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, иқтисодий муносабатларни тартибга солиш ва барқарорлигини кафолатлашдан иборат.
Тадбирларнинг самарали амалга оширилиши ва бизнес муҳитининг юксалиши учун бизнес ҳуқуқининг ўзига хос хусусиятларини тушуниш зарур.
Бизнес ҳуқуқи ўз ичига хусусий ҳуқуқнинг бир қисмини олади ва тадбиркорлик субъектлари ўртасидаги иқтисодий муносабатларни тартибга солади. Бунга шартнома муносабатлари, мулкий ҳуқуқлар, ҳуқуқбузарликлар учун жавобгарлик ва хўжалик юритувчи субъектларни тартибга солиш киради. Шунингдек, бизнес ҳуқуқи давлатнинг иқтисодий фаолиятга раҳбарлик қилиш, солиқ сиёсати, рухсатномалар ва бошқа тартибга солувчи воситалар орқали амалга ошириладиган оммавий-ҳуқуқий муносабатларни ҳам ўз ичига олади.
Бизнес ҳуқуқининг субъектлари тадбиркорлик фаолиятига киришадиган барча юридик ва жисмоний шахслардир. Бу субъектлар ўртасидаги муносабатлар асосан шартномалар орқали амалга оширилади. Тадбиркорлар етказиб берувчилар, мижозлар ва ҳамкорлар билан шартномалар тузиш ва музокаралар олиб боришда хусусий ҳуқуқ тамойилларига таяниб, уларнинг аниқлиги ва ижро этилишини таъминлайдилар. Шунингдек, бизнес ҳуқуқи тадбиркорларнинг шаклланиши ва фаолиятини тартибга солишда, уларнинг эҳтиёжларига энг мос келадиган ташкилий-ҳуқуқий шаклларни танлашда мослашувчанликни таклиф этади.
Бизнес ҳуқуқи, шунингдек, давлатнинг иқтисодий фаолиятга раҳбарлик қилиш функциясини бажаради. Бу давлатнинг иқтисодий фаолиятни бошқариш, солиқ ва рухсатномалар каби тартибга солувчи воситалари орқали амалга оширилади. Оммавий ҳуқуқда давлатнинг ҳуқуқбузарликларни олдини олиш, солиқ сиёсатини амалга ошириш ва тадбиркорлик субъектларини тартибга солиш бўйича амалга оширадиган чора-тадбирлар муҳим ўрин тутади. Хусусий ҳуқуқ эса тадбиркорларнинг ўзаро муносабатларини эркинлик ва тенглик тамойиллари асосида тартибга солади.
Умумий ҳуқуқ тизимига асосланган давлатларда, суд қарорлари ва ҳуқуқий прецедентларга таяниш тадбиркорлар учун муҳим аҳамиятга эга. Ушбу тизимда суд прецедентларига таяниш орқали бизнес операциялари ва низоларни ҳал қилишда аниқлик ва шаффофлик таъминланади. Бироқ, суд прецедентларига таяниш баъзан ҳуқуқий натижаларда ноаниқлик ва номувофиқликка олиб келиши мумкин, бу эса тадбиркорлар учун эҳтиёткорликни ва стратегик башорат қилишни талаб қилади. Бундан фарқли ўлароқ, фуқаролик ҳуқуқи тизими қатъийлиги билан ажралиб туради. Фуқаролик ҳуқуқи тизимларида қонунларнинг кодификацияси аниқлик ва башоратлиликни таъминлайди, бу эса тадбиркорлар учун қонунларга риоя қилишни осонлаштиради ва низоларни ҳал қилиш жараёнларини соддалаштиради.
Бизнес ҳуқуқи тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқий ҳимоясини таъминлашда муҳим аҳамиятга эга. Тадбиркорлар ўртасидаги шартнома муносабатлари, мулкий ҳуқуқлар ва ҳуқуқбузарликлар бўйича низоларни ҳал қилишда ҳуқуқий ҳимоя механизмлари мавжуд. Хусусан, зарар етказишдан келиб чиқадиган муносабатларда тадбиркорлик субъектларининг жавобгарлиги тартибга солинади. Бу, бепарволик ёки қасддан содир этилганлик ҳолатларида зарар кўрган томонларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишни таъминлайди.
Шунингдек, бизнес ҳуқуқи юридик шакллар танлашда тадбиркорларнинг эркинлигини қўллаб-қувватлайди. Якка тартибдаги тадбиркорлар, ширкатлар, акциядорлик жамиятлари ёки масъулияти чекланган жамиятлар сифатида ўз эҳтиёжларига мос келадиган шаклни танлаш имкониятига эга. Бу эса тадбиркорлик фаолиятининг барқарорлигини ва ҳуқуқий ҳимоясини таъминлашга хизмат қилади.
Сўнгги йилларда мамлакатимизда тадбиркорликни ривожлантириш ва уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш борасида муҳим қадамлар қўйилди.
Хусусан, 2017 йилда Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузурида Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича вакил институти таъсис этилди. Бу институт тадбиркорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, уларнинг фаолиятига ноқонуний аралашувларнинг олдини олиш ва ҳуқуқий қўллаб-қувватлашни таъминлашга хизмат қилади.
2025 йил январидан бошлаб, жисмоний шахслар томонидан тадбиркорлик фаолиятини якка тартибдаги тадбиркор сифатида давлат рўйхатидан ўтмасдан амалга оширганлик учун молиявий жарима бекор қилинди. Шунингдек, фискал белгиларни акс эттириш тартибини бузиш, мажбурий рақамли маркировкалаш қоидаларини бузиш ва ходимлар сонини яшириш каби ҳуқуқбузарликлар учун маъмурий жавобгарлик ҳам бекор қилинди.
2025 йил 1 мартдан эса, судда иш юритиш тарафлар келишув битими тузганлиги сабабли тугатилганда, тадбиркорлик субъектлари ва фуқароларга давлат божининг бир қисми қайтариб берилади. Бу эса тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқларини янада мустаҳкамлашга хизмат қилади.
Тадбиркорлик фаолиятида инсофлилик принсипи муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодексига киритилган ўзгартиришларга кўра, судлар тадбиркорлик фаолияти чоғида бошқа томоннинг қонуний манфаатларига бепарволик билан ёки алдаш йўли билан адаштириш ҳолатларини инсофсиз хатти-ҳаракат сифатида баҳолайди. Бу эса тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилишда судларнинг фаол ролини оширади.
Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик фаолиятининг эркинлиги ва ҳуқуқий ҳимояси давлат томонидан кафолатланмоқда. Қабул қилинаётган қонунлар ва ислоҳотлар тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, уларнинг фаолиятини қўллаб-қувватлаш ва иқтисодий барқарорликни таъминлашга хизмат қилмоқда.
Аскаров Жалолиддин Тўйчиевич,
Тошкент давлат юридик университети Бизнес ҳуқуқи кафедраси мудири ўринбосари, PhD
