Марказий Осиёни ҳам Теҳроннинг тақдири кутяптими?

Марказий Осиё шиддат билан сув танқислиги чегарасига яқинлашмоқда. Бу чегарадан ўтгач, минтақа йирик шаҳарлари бугунги кунда Эрон пойтахти Теҳрон дуч келган инқирозга ўхшаш вазиятга тушиб қолиши мумкин. Бундай огоҳлантириш тадқиқотчилар Собир Қурбонов ва Элданиза Ҳусейнова томонидан 2 декабр куни эълон қилинган таҳлилий материалда келтирилган. Улар вазиятни «Теҳрон инқирози» билан таққослашмоқда. У ерда мамлакатнинг энг йирик шаҳри сув омборлари деярли «ўлик ҳажм»га етган ва ҳокимият аҳолини қисман кўчириш режаларини тайёрлашга мажбур бўлган.

Таҳлилчиларнинг баҳолашича, Тошкент, Бишкек, Олмаота, Астана ва Душанбе ҳали фалокат даражасига етиб келмаган, бироқ хавфли йўналишда ишонч билан илгариламоқда. Бунинг асосий сабаблари — тоғ музликларининг жадал эриши, инфратузилманинг сурункали эскиргани ва сув истеъмолининг, айниқса қишлоқ хўжалигида, исрофгарчиликка йўл қўйилиши. Минтақада сувнинг 90 фоизигача бўлган қисми суғоришга сарфланади, унинг катта қисми далаларга етиб бормасдан очиқ каналларда йўқолади. Баъзи ҳудудларда ресурсларнинг 40 фоизигача бўлган қисми йўл-йўлакай буғланиб кетмоқда.

Таъкидланишича, «сув билан таъминланганлик» тасаввури узоқ вақтдан бери ҳақиқатга тўғри келмайди: ер ости сувлари сатҳи пасаймоқда, тупроқ шўрланмоқда, экотизимлар таназзулга учрамоқда. Бу жараёнлар Орол ҳавзасида аллақачон сезилмоқда ва келажакдаги шаҳар муаммоларининг даракчилари бўлмоқда.

Таҳлилчилар минтақа пойтахтларига алоҳида эътибор қаратишган. Тошкент ва Бишкек сув тармоқлари асосан совет давридан бери сақланиб қолган ва кўпинча фақат шошилинч таъмирлаш билан амал қилмоқда. Ўзбекистонда сув истеъмоли дунёдаги энг юқори кўрсаткичлардан бири: бир киши учун кунига 400 литргача, бу Европа шаҳарларига қараганда деярли икки баравар кўп. Бу йирик шаҳарларни жуда заиф қилади - ҳатто кичик узилишлар ҳам оммавий сув таъминотининг тўхташига олиб келиши мумкин.

Собир Қурбонов ва Элданиза Ҳусейнова таъкидлашича, инқироз бошқарувдаги камчиликлар туфайли янада чуқурлашмоқда. Тарифлар тармоқларга хизмат кўрсатиш харажатларини қопламайди ва сув агентликлари истеъмолни оширишда давом этаётган қишлоқ хўжалиги идораларига қараганда кучсизроқ. Афғонистон омили кескинликнинг қўшимча манбасига айланмоқда. Қурилаётган «Қўштепа» канали Амударё оқимининг учдан бир қисмини олиб кетиши мумкин ва бу аллақачон Ўзбекистоннинг жанубий ҳудудларини сув билан таъминлашга таъсир кўрсатмоқда. Келажакда бу бутун Марказий Осиё бўйлаб занжирли реакцияни келтириб чиқариши ва юкни Сирдарёга қайта тақсимлаши мумкин, бу эса Қозоғистонга таҳдид солади.

Қурғоқчил куз вазиятни янада мураккаблаштирмоқда. Гидрометеорология хизмати маълумотларига кўра, бир қатор ҳудудларда ёғингарчилик меъёрдан 40-70 фоизга кам бўлган. Тожикистонда аллақачон электр энергиясига чекловлар жорий этилган — қишлоқ жойларда кунига уч соатгача. Ёмғир ёғмаганда ҳаво сифати ёмонлашади: чанг ва тутун ифлосланиш даражасини хавфли қийматларгача кўтаради.

Муаллифлар огоҳлантиради: агар ислоҳотлар ҳозир бошланмаса, минтақада миграция ўсиши, ижтимоий норозилик кучайиши ва давлатлар ўртасида сув учун рақобат кескинлашуви кутилмоқда. «Теҳрон ҳолати»га тушиб қолмаслик учун Марказий Осиёда ирригацияни модернизация қилиш, сув тармоқларидаги йўқотишларни камайтириш, қуёш ва шамол энергетикасини ривожлантириш, шаҳарсозлик қоидаларини қаттиқлаштириб, барқарор тариф сиёсатини шакллантириш зарур.

Мутахассислар Амударё оқимини бошқариш бўйича Афғонистон билан тизимли мулоқот ўтказиш зарурлигини алоҳида таъкидлашмоқда. Акс ҳолда, Собир Қурбонов ва Элданиза Ҳусейнова таъкидлаганидек, сув инқирози аста-секин, аммо муқаррар тарзда ривожланиб боради ва бир кун келиб назоратдан чиқиб кетади.