Moliyaviy piramidalar: investitsiyami yoki tuzoq? — Moliyaviy savodxonlik saboqlari

Vaqt.uz nashri «Moliyaviy savodxonlik» rukni doirasida moliyaviy piramidalar haqida so‘z yuritadi. Unda bu tizimning ishlash mexanizmi, O‘zbekistonda kuzatilgan voqealar misolida tahlil va ulardan himoyalanish yo‘llari yoritiladi.   Moliyaviy piramida nima? Moliyaviy piramida — bu yasama investitsiya sxemasi bo‘lib, unda eng dastlab tizimga kirganlarga keyinroq kirganlarning puli hisobiga foyda to‘lanadi. Ya’ni, real biznes, mahsulot yoki xizmat yo‘q. Tizim to‘liq yangi odamlar keltirish va ulardan pul olishga asoslanadi. Bu jarayon bir muddat ishlayotgandek ko‘rinsa-da, oxir-oqibatda yangi odamlar oqimi to‘xtaydi va piramida qulashi boshlanadi. Natijada, eng oxirgi bo‘lib kirganlar pulidan butkul ayriladi.   Tizim qanday ishlaydi? Moliyaviy piramidalarning bir necha asosiy belgisi mavjud: haddan tashqari yuqori daromad va’dasi (masalan, oyiga 20–30 foiz), «hech narsa qilmasdan pul ishlash» g‘oyasi, real mahsulot yoki xizmatning yo‘qligi, hamda doimiy ravishda yangi a’zolar jalb qilish talabi. Eng yomoni shundaki, ushbu sxemalar ko‘pincha «moliyaviy savodxonlik» past bo‘lgan aholiga qaratiladi. Oson boylikka ishonuvchanlik va ishsizlik fonida ko‘pchilik bunday sxemalarga chalinib qolmoqda.   Moliyaviy piramidalarning darajalari: kim yutadi, kim yutqazadi?

1. Yuqori daraja — tashkilotchilar

Bu guruh piramidaning «boshida» turganlar. Ular tizimni o‘ylab topadi, uni tashkillashtiradi va boshqalarning ishonchiga kirish uchun chiroyli gaplar bilan targ‘ibot qiladi. Ular eng ko‘p foyda ko‘radigan qatlam bo‘lib, yangi kirgan har bir ishtirokchining puli to‘g‘ridan to‘g‘ri ularga boradi. Ular odatda tizim qulamasidan oldin g‘oyib bo‘lishadi.  

2. O‘rta daraja — ilk ishtirokchilar

Bu guruh tizimga erta qo‘shilgan, tashkilotchilarga ishonib kirgan va ular yordamida bir necha odamni jalb qilgan bo‘ladi. Dastlab ular ham foyda ko‘rishi mumkin, chunki ularga yangi kirganlarning hisobidan pul beriladi. Lekin bu foyda uzoqqa bormaydi — u vaqtinchalik bo‘ladi.  

3. Pastki daraja — yangi ishtirokchilar

Piramidaning eng katta va eng ko‘p zarar ko‘radigan qatlami aynan shu darajada joylashgan. Ular tizim qulashiga yaqin paytda kiradi, pul tikadi, ammo hech qanday foyda ko‘rmasdan, o‘z sarmoyasini yo‘qotadi. Bu qatlam odatda yuzlab, hatto minglab odamlardan iborat bo‘ladi.  

4. Tuzoqda qolganlar — odam topa olmaganlar

Ba’zan odamlar piramidaga kiradi-yu, boshqalarga bu sxemani taklif qilishdan uyaladi yoki odam topa olmaydi. Ular o‘z pulini tizimga tikadi, lekin qaytara olmaydi. Ular ham pastki qatlamga kiradi va aksariyat hollarda asosiy qurbonlar bo‘ladi.   O‘zbekistondagi katta moliyaviy piramida holatlari Sarmoya kiritish deganda har kim har xil yo‘lni tanlaydi: kimdir hali qurilishi tugamagan uy-joylarga mablag‘ tikib, keyin uni ijaraga berish yoki sotish orqali foyda olishga harakat qiladi; boshqalar esa qimmatbaho sumkalar, bitkoynlar yoki boshqa aktivlarni xarid qilib, daromad kutdi. Ayrimlar esa bankda omonat ochadi yoki pulini ishonchli deb bilgan shaxslarga foiz evaziga qarz beradi. Ammo bu jarayonda ba’zilar firibgarlik qurboniga aylanadi. 2016 yilda keng jamoatchilik e’tiborini tortgan «Ahmadboy ishi» bunga yorqin misol bo‘la oladi. Toshkent viloyatida Ahmadboy Tursunboyev rahbarligida tashkil etilgan jinoiy guruh noqonuniy valyuta operatsiyalari bilan shug‘ullangan. U fuqarolardan milliy va xorijiy valyutda katta miqdorda omonatlarni noqonuniy ravishda yig‘ib, har yili 100 foiz daromad va’da qilgan. Shuningdek, chet el valyutasini oyiga 40 foiz stavka bilan qarzga bergan. Natijada, 2016 yil yozida Ahmad Tursunboyev va uning sheriklari firibgarlikda ayblanib qo‘lga olingan. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, moliyaviy piramida faoliyati natijasida 11 ming 925 kishi jabrlangan, umumiy zarar esa 35 million AQSH dollariga teng bo‘lgan. Sud hukmi bilan Tursunboyev 14 yil 4 oy muddatga ozodlikdan mahrum qilindi va tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish huquqidan mahrum etildi. Afsuski, bu yagona holat emas. Keyingi yillarda yana bir qancha shubhali moliyaviy sxemalar fosh etilgan. Jumladan, «Golden Cash Store» kompaniyasi aholidan omonat qabul qilib, yillik 262 foizgacha daromad taklif qilgan. Haftalik 2−3 foiz, oylik 40 foiz, yillik esa rekord darajadagi foizlar va’da qilingan bu tizimda pullar plastik kartalarga o‘tkazilishi belgilangan. 2022 yil yanvar oyiga kelib kompaniyaning noqonuniy faoliyati ochilganida, bir necha ming fuqaro jabrlangani, ayrimlar hatto uylarini sotib, minglab dollar sarmoya kiritgani ma’lum bo‘lgan. Ayrim fuqarolar tashkilotchilarga 100 dollardan 10 ming dollargacha bo‘lgan oltin-kumush buyumlar va boshqa mol-mulklar topshirgani aniqlangan. Firibgarlar ko‘plab hududlarda faol bo‘lgan — Toshkent, Farg‘ona, Andijon, Namangan, Qashqadaryo, Buxoro, Xorazm, Qoraqalpog‘iston viloyatlarida va hatto qo‘shni MDH davlatlarida ham. So‘nggi yillarda moliyaviy piramida sxemalari internet orqali ham keng tarqalmoqda. Masalan, 2022 yil mart oyida ijtimoiy tarmoqlarda «Gift Of Legacy» (GAP) deb nomlangan internet o‘yini paydo bo‘ldi. Bu «o‘yin»da ishtirokchilar avval ma’lum miqdorda pul kiritadi, so‘ngra boshqa 8 kishini jalb qilishi kerak bo‘ladi. Va’da qilinganidek, ishtirokchi o‘z sarmoyasini 7−8 barobar ko‘paytirib qaytarib oladi. Ammo oxir-oqibat bu tizim ham barbod bo‘lgan. Moliyaviy savodxonlik darajasining pastligi, shuningdek, ijtimoiy tarmoqlarda mashhurlik orttirgan inflyuyenser, bloger va vaynerlarning reklamalari orqali bunday sxemalar ommaviylashmoqda. Firibgarlar aynan moliyaviy bilimga ega bo‘lmagan odamlarni nishonga oladi.   Qanday himoyalanish mumkin?

1. Oson va tez boylik va’dasiga ishonmang. Agar kimdir sizga «hech qanday harakat qilmasdan katta daromad topasiz» desa — bu juda katta ogohlantiruvchi signal. Haqiqiy investitsiyalar doim xavf va mehnat talab qiladi.
2. Tashkilotning rasmiyligini tekshiring. Sizga investitsiya taklif qilayotgan kompaniyaning litsenziyasi, ro‘yxatdan o‘tgan manzili va faoliyatini tekshiring. Moliya vazirligi yoki O‘zbekistondagi moliyaviy regulyatorlar saytlarida ro‘yxatga olinganmi, aniqlang.
3. Real mahsulot yoki xizmat bormi, aniqlang. Agar pul faqat yangi odam jalb qilish hisobiga aylantirilayotgan bo‘lsa, bu piramida sxemasidir. Yaxshi kompaniyada real mahsulot, xizmat yoki ishlab chiqarish bo‘ladi.
4. «Pul olib kel, do‘stlaringni ham taklif qil» tizimiga shubha bilan qarang. Piramidalar odatda «siz odam olib kelsangiz, foiz olasiz» degan tamoyilda ishlaydi. Haqiqiy investitsiyada esa siz odam emas, g‘oya yoki loyiha asosida daromad olasiz.
5. Yaqinlaringizni ogohlantiring. Agar sizga shubhali tizim taklif qilinsa — o‘zingiz kirmang va boshqalarni ham ogohlantiring. Ayniqsa, qarindosh, do‘stlar yoki ijtimoiy tarmoqlarda ishonuvchan odamlar ko‘p.
6. Pul tikishdan oldin maslahat oling. Investitsiya qilishdan oldin tajribali iqtisodchi, yuridik maslahatchi yoki bank xodimidan maslahat oling. Ko‘pincha bitta savol bilan butun sarmoyangizni saqlab qolishingiz mumkin.

Moliyaviy piramida ko‘rinishidan «teng imkoniyatlar maydoni» bo‘lib ko‘rinsa-da, amalda u faqat yuqoridagi oz sonli insonlar foydasiga ishlaydi. Darajalar ortgan sari xatar ham, yo‘qotish ehtimoli ham kuchayadi. Bu tizimda eng oxirida turganlar doimo yutqazadi — ular ko‘p, lekin eng himoyasiz qatlamdir. Eng asosiysi — agar siz shu ishga aralashib, boshqalarni ham chorlagan bo‘lsangiz, sizga ishonib pul tikkanlar albatta sizning yoqangizdan olishadi. Mahliyo Hamidova tayyorladi.