«Pulli yo‘llar» loyihasi: iqtisod va jamiyat uchun qanchalik foydali?

Loyiha 7 bobdan va 47 moddadan iborat bo‘lib, avtomobil yo‘llarini rejalashtirish, loyihalash, qurish, ekspluatatsiya qilish va ulardan foydalanish jarayonlarini kompleks tarzda tartibga solishga qaratilgan. Hozirda amalda bo‘lgan qonunchilikda bir qator muhim masalalar, xususan, pulli avtomobil yo‘llarini yaratish, xususiy va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, yo‘l infratuzilmasini zamonaviy axborot texnologiyalari bilan integratsiyalash kabi yo‘nalishlar to‘liq tartibga solinmagan. Bu esa yo‘l sifati, ekspluatatsiyasi va infratuzilmani moliyalashtirishda sezilarli to‘siqlarni yuzaga keltirmoqda. Qonunchilik palatasi Spikeri o‘rinbosari Rahimjon Hakimov bu holat yo‘llarni saqlash va yangilash uchun yetarli mablag‘ topishdagi qiyinchiliklarga sabab bo‘layotganini ta’kidladi. Yangi qonun loyihasi bu bo‘shliqlarni to‘ldirish, davlat boshqaruvini zamonaviylashtirish, mavjud avtomobil yo‘llari tarmog‘ining texnik holatini yaxshilash va uzoq muddat saqlab qolish, shuningdek, pulli yo‘llar tarmog‘ini bosqichma-bosqich joriy etish orqali sohaga yangi moliyaviy oqimlarni jalb qilishni maqsad qilgan. Loyihada davlat-xususiy sheriklik mexanizmlarini keng qo‘llash, xorijiy sarmoyalarni faol jalb etish va davlat byudjetiga tushayotgan yukni kamaytirish asosiy yo‘nalishlar sifatida ko‘zda tutilmoqda. Muhimi, qonun loyihasida pullik avtomobil yo‘llari faqat muqobil bepul yo‘l mavjud bo‘lgandagina barpo etilishi mumkinligi qat’iy belgilangan. Bu esa ijtimoiy tenglikni saqlash, aholining harakat erkinligini cheklamaslik va adolatli tizim yaratish nuqtayi nazaridan muhim tamoyildir. Yangi qonun loyihasi O‘zbekistonda yo‘l sohasini huquqiy, iqtisodiy va texnologik jihatdan ilg‘or xalqaro amaliyotlarga yaqinlashtirish, avtomobil yo‘llari atrofidagi servis infratuzilmasini rivojlantirish hamda sohaga doimiy sarmoya oqimini ta’minlash orqali uzoq muddatli barqarorlikka erishishga xizmat qilishi kutilmoqda.

 

Iqtisodiyot va jamiyatga ta’siri

• Transport samaradorligi va vaqt tejash

Masalan, Cikampek–Palimanan yo‘lida safar vaqti 2 soatdan 1,5 soatgacha qisqargan, bu esa logistika va transport xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirgan. Singapur va Shvetsiyada esa ERP tizimlari tirbandlikni 6–10 foizga kamaygani aniqlangan .

• Savdo va investitsiyalarni rag‘batlantirish

Xitoy va Indoneziyada pulli yo‘llar savdo yo‘nalishlari va mintaqaviy aloqalarni mustahkamlab, biznes faoliyatini rag‘batlantirgan. Shuningdek, tranzit yo‘nalishlari yaxshilangan.

• Byudjet daromadi va moliyaviy barqarorlik

Hindiston, Xitoy, Rossiya kabi davlatlarda pulli yo‘llar orqali yirik miqdordagi daromad to‘plangan. Masalan, Rossiyada  «Platon» tizimining 7 yildagi tushumi 250 mlrd rublga yetgan. Hindistonda esa 2025 yil birinchi chorak uchun to‘lovlar 20 foiz o‘sib, 206 82 crore ga yetgan .

• Atrof-muhit va ijtimoiy ong

Shvetsiya va Londonda tirbandlik kamayib, jamoat transportiga bo‘lgan talab ortgan, biroq chet hududlarga yuklanish holatlari kuchayishi kuzatilgan. Ayniqsa logistika va ekologik balansga e’tibor qaratish zarur .

• Kichik biznes va aholining og‘irligi

Xitoyda kichik biznes uchun pulli yo‘llar xarajatlarni oshirib, raqobatlanish imkoniyatini qiyinlashtirganligi qayd etilgan. Bu – pul tizimini sozlashdagi asosiy xavf.   Pulli yo‘l tizimi joriy qilingan mamlakatlar Xitoyда eng keng pulli avtomagistrallar tarmog‘i mavjud bo‘lib, ular logistik xarajatlarni kamaytirishi, harakat tezligini oshirishi va iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantirishi bilan tanilgan. Tadqiqotlarning birida bu tizim  transport samaradorligi, bog‘lanish yaxshiligi va logistik xarajatlarning kamayishi orqali regional iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi ma’lum qilingan. Germaniya va Ispaniya davlatlarida yuk mashinalari uchun maxsus to‘lovlar orqali moliyalashtirilayotgan yo‘llar mavjud. Tahlillar ko‘rsatishicha, mazkur tizimlar orqali davlatlar yaxshigina ijtimoiy foyda olishi mumkin. Ammo mutaxassislar iqtisodiyot tahlilini to‘liq o‘tkazish zarurati haqida ogohlantiradi. Indoneziya Trans-Java magistral yo‘li (116 km) 1 milliard dollarga qurilgan va transport masofasini 2 soatdan 1,5 soatga qisqartirgan. Bu esa biznes va savdoni jonlantirgan. Rossiyaда «Platon»  yuk mashinalari solig‘i tizimi 2015 yildan beri faol; 7 yil ichida byudjetga 250 milliard rubl (taxminan 3,4 mlrd dollar) tushgan. Singapur, Shvetsiya (Gothenburg), Лондонда shahar markazlari va yirik transport yo‘llarida elektron to‘lovlar (ERP, congestió charges) joriy etilib, buning natijasida tirbandlik 6–10 foizga kamaygan. Pulli yo‘l tizimi – infratuzilmani rivojlantirish, transport samaradorligini oshirish, va davlat byudjetiga daromad keltirish uchun taniqli modeldir. Ekspertlarga ko‘ra, xalqaro tajribada bunday tizimlarning ijobiy natijalari (samaradorlik, investitsiyalar, transport va savdo rivoji) bilan birga kamchiliklari ham (ijtimoiy tengsizlik, kichik biznes uchun yuk, ekologik salbiy ta’sir) bor.   Mehrinoza Farmonova tayyorladi.