Sovuq vannadagi ruh: Inqilobchi jurnalistning o‘limi tasvirlangan sirli kartina haqida
Fransuz neoklassik rassomi Jak-Lui Davidning «Maratning o‘limi» asari bir qarashda sodda, biroq haqiqiy qotillikni tasvirlovchi kartinadir. Bu mashhur asarga diqqat bilan qaralsa, unda yashiringan siyosiy sirlarni ko‘rish mumkin.
1793 yilda yaratilgan «Maratning o‘limi» kartinasi so‘nggi 250 yil ichidagi eng mashhur jinoyat joylaridan biri tasvirlangan asar hisoblanadi. Ilk qarashda 1793 yil 13 iyul kuni hammomda o‘ldirilgan fransuz inqilobchisi Jan-Pol Maratning jasadi ko‘rsatilgan bu manzara juda sodda tuyuladi. Unda qirol Lyudovik XVI ni qatl etishga da’vat qilgan jurnalist Maratning tanasi oldinga egilgan, murda ustidagi keng bo‘shliqda esa jimjitlik hukmron.
Ammo yaqinroqdan qaraganda, Jak-Lui Davidning bu ramziy rasmi murakkab, ikkiyoqlama detallardan iborat sirli jumboqqa aylanadi: ikki qalam, ikki sana, ikki xat, ikki ayol, ikki quti, ikki imzo, ikki jasad... Qarama-qarshi belgilarning ma’nosi tomoshabinni ichkariga tortadi. Bizni tarixiy lavhani kuzatuvchidan faol tergovchiga aylantiradi.
Ayni paytda Parijdagi Luvr muzeyida o‘tkazilayotgan David asarlarining yirik ko‘rgazmasida namoyish etilayotgan bu durdonada rassomning ikki maqsadi ravshan. Bir tomondan, o‘ldirilgan do‘sti uchun marsiya yaratish, ikkinchi tomondan, xalqni ruhlantiruvchi siyosiy targ‘ibot asarini yasash.
Rassom David uchun asar qahramoni Marat oddiy jurnalist emasdi. Maratni oshxona pichog‘i bilan o‘ldirgan fransuz ayoli Sharlotta Korde uni «xalqni zaharlayotgan» deb o‘ylagan bo‘lsa-da, David Maratni ikkinchi Iso darajasida ulug‘laydi.
David portreti orqali Maratni, odamni davolovchi hammomga muhtoj, teri kasalligidan aziyat chekayotgan odamdan, dunyoviy shahidga aylantiradi. Rassom bu yuksalishni kuchaytirish uchun rasmga san’at tarixidan olingan maxfiy ramzlar, shifrlangan ishoralarni joylashtiradi.
Shu yo‘l bilan u tomoshabinning nigohini asarga mixlab qo‘yadi. Luvr kuratori Sebasten Allar o‘z katalog maqolasida shunday yozgan edi: «David Maratga atab barpo qilgan yodgorlik, aslida o‘ziga atab bunyod etilgan yodgorlikdir… Marat qalam bilan harakat qiladi, rassom esa mo‘yqalam bilan».
Ikki qo‘l
Tomoshabin nigohi Marat ikki qo‘lining qarama-qarshi holatlari orasida ikkiga ajraladi. Uning o‘ng qo‘lida, pichoqdan atigi bir necha dyuym narida yozish uchun ishlatilgan qalam bor. Bu qo‘l yerga osilib, hayotsiz turgani bilan Mikelanjeloning Pieta haykalidagi Iso Masihning osilgan qo‘lini yoki Karavaggioning 1603–1604 yillardagi Masihning dafn etilishi asaridagi holatni eslatadi.
Maratning chap qo‘li esa qonga belangan xatni mahkam ushlab turibdi. Bu esa uning oxirgi diqqati maktubga qaratilganini bildiradi. Bir qo‘l hayotga yopishgan, boshqasi esa o‘limga bo‘ysunmoqda. Shu ikki qarama-qarshi imo orasida rasmning ruhi tiriklar va o‘liklar dunyosi o‘rtasida muallaq qolganini sezish mumkin.
Ikki qalam
Maratning qo‘llaridagi bu ziddiyatni David yanada kuchaytiradi: u sahnaga bittasi yetarli bo‘lsa-da, ikkita qalam kiritadi. Uning o‘ng qo‘lidagi yozuv qalamga siyoh singmagan, u hali nam edi.
Ko‘zimizni yuqoriga, qalam sopi bo‘ylab harakatlantirib, ish stoli sifatida foydalangan yog‘och qutiga qarasak, siyoh idishining yonida yotgan ikkinchi qalamni ko‘ramiz. Bu qalamning qoramtir uchi to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lim jarohatiga ishora qiladi.
Siyosatda qaysi ustun: qalammi yoki qilich — har doim noaniq. David asarida esa qalam bilan pichoq bir-birining aksi sifatida tasvirlangan. Ular bir-birini doim o‘tkirlashtirib turgan.
Ikki xat
Birini anglab olganingizdan so‘ng, bu juftlik hodisasi rasm bo‘ylab ko‘payib boraveradi. Markazda yonma-yon ikkita xat joylashgan. Ularning har biri turli qo‘lda yozilgan. Shu ikki hujjat orasida butun asarning ssenariysi yashirin.
Marat chap qo‘lida ushlab turgan xatni rassom shunday joylashtirganki, biz uni oson o‘qiy olamiz. Unda qotil ayol Korde Maratni aldab, o‘z uyiga taklif qilishga majbur qilgan. «Men juda baxtsizman, sizning mehribonligingizga haqliman», deb yozadi Korde.
Korde xatining tagida, qutining chetida, Maratning o‘zi yozgan ikkinchi xat yotadi. U o‘lim paytida yozilayotgan hujjat edi. Bu xatni inqilobiy qog‘oz pul — assignat bosib turibdi. San’atshunoslar bu G‘arb san’atida qog‘oz pulning ilk tasviri ekanini aytishadi.
Ikkinchi xatda Marat shunday yozadi: «Vatan himoyasida halok bo‘lgan besh bolali onaga besh livr yuborilsin».
Ikki ayol
Bu ikki xat nafaqat rasmning o‘qi — aldov va sadoqat, mehr va qasos yo‘nalishlarini belgilaydi, balki ular ikki «ko‘rinmas ayol» obrazini ham ifodalagan. Birinchisi Maratni o‘ldirgan, yelkasiga uzun pichoqni yashirib olib kirgan makkor qotil Sharlotta Korde bo‘lsa, ikkinchisi Maratga yordam bermoqchi bo‘lgan, eri jangda halok bo‘lgan bechora beva ayol.
Bu ikki ayol qarama-qarshiligi san’at tarixida qadimdan davom etgan mavzu — biri ezgulik, biri yovuzlik timsoli. Asrlar davomida rassomlar savob va gunoh o‘rtasidagi kurashni kuchli ayollar obrazlari orqali ko‘rsatganlar.
Masalan, Uyg‘onish davri rassomi Paolo Veronezening «Ezgu va yovuzlikning ramziy talqini» (taxminan 1565) asarida bir ayol Geraklni sharaf sari chorlaydi, boshqasi esa orqasiga yashirib olgan pichoq bilan uni lazzat sari vasvasaga soladi.
David bu ramzni inqilob davriga moslab yangilagan. «Maratning o‘limi»da bu kurash nafaqat ikki ayol o‘rtasida, balki ezgulik va yovuzlik, rahm va zo‘ravonlik o‘rtasidagi muqaddas sinov talqinida butun millatning ruhi ustida kechadi.
Ikki imzo
Har qanday rasm imzo bilan tugaydi. Bu rassom hikoyasini yakunlab, unga rozilik bildirganini ko‘rsatuvchi so‘nggi chiziqdir. Ammo «Maratning o‘limi»da bitta emas, ikkita imzo bor, bu esa asarni tugallanmagan, abadiy ochiq «sovuq jinoyat ishi»ga aylantiradi.
Birinchi imzo o‘rtada, Korde yozgan maktubning o‘zida. Bu soxta imzo Davidning o‘zi tomonidan Korde nomidan qayta yaratilgan. Ikkinchi imzo esa pastda, yog‘och qutining tagida, go‘yo toshga o‘yilgandek ko‘rinadi. Bu rassomning o‘z imzosi. Musavvir asarni o‘ldirilgan do‘stiga bag‘ishlaydi va uning nomini o‘zidan ham kattaroq qilib, «Maratga, Daviddan.» deya yozadi.
Shu tarzda David o‘z ismini asarning «jinoyat joyi»ga joylashtiradi. Bu bilan u san’at tarixiga yana bir ishora qiladi. Mashhur rassom Karavaggio o‘zining yagona imzo qo‘ygan asari — «Yahyo payg‘ambarning boshi kesilishi» nomli ulkan rasmda ham shunday qilgan edi.
U payg‘ambarning qonidan hosil bo‘lgan hovuz ichida o‘z ismini «f. Michelang.o» shaklida yozadi. Bu go‘yo musavvir o‘sha qotillik uchun javobgar bo‘layotgandek edi. David bu uslubni takrorlagan holda Maratning o‘limi uchun iqrorga kelmaydi, balki uning siyosiy yo‘lini o‘zining yo‘li deb e’lon qiladi. U go‘yo shunday demoqda: «Endi bizning barchamiz Maratmiz».
Ikki sana
Davidning imzosining ostiga diqqat bilan qarasak, u yerda nafaqat ikki xil sanani, balki ikki xil vaqt tushunchasining to‘qnashuvini ko‘ramiz. Rassom o‘z ism ostiga «L’an deux» («Ikkinchi yil») deb yozgan. Bu inqilobiy taqvim bo‘yicha 1792 yilda Respublika tuzilganidan boshlab hisoblangan ikkinchi yilni bildiradi.
Bu aniq va o‘qilishi oson, sana yonida esa xristian taqvimi sanasi — «1793» qisman o‘chirilgan, Rassom qutining ikki burchagiga «17» va «93» raqamlarini yozib, keyin ularni qirib tashlagan. Bu esa eski xristian vaqtini rad etib, yangi inqilobiy o‘lchovlarga o‘tish ramzidir.
Ikkiyuzlamalikning umumiy ma’nosi
Xo‘sh, bu barcha «ikki» ramzlari: ikki qalam, ikki xat, ikki qo‘l, ikki ayol, ikki imzo va ikki sana Davidning mashhur rasmida nimani anglatadi?!
Bu asar ehtiros bilan tamoyilning birlashuvi orqali tarixiy rasmlar mazmuni va ifoda kuchini butunlay o‘zgartirgan durdona bo‘lib, u Delakruaning «Meduza sallasi», hamda Pikassoning «Gernika» kabi asarlariga bevosita yo‘l ochgan.
David «Maratning o‘limi»da oddiy jinoyat joyidagi dalillarni o‘z tasavvuri prizmasidan o‘tkazib, ularni ikki tomonlama portretga aylantiradi. U bu yerda Maratni nafaqat o‘ldirilgan inson sifatida, balki abadiy ma’noga ega bo‘lgan afsonaviy timsol — «insoniy shahidlik» ramzi sifatida ko‘rsatadi.
Tomoshabin ko‘z o‘ngida rassom jinoyatni afsonaga aylantiradi: qalam bilan o‘ldirilgan publitsistning tanasi go‘yo alkimyoviy yo‘l bilan ikkinchi, ruhiy bir obrazga aylanadi.
Fransuz shoiri Sharl Bodler bu holatni juda nozik ifoda etgan edi: «Bu xona sovuq havosida, bu sovuq devorlar oralig‘ida, bu sovuq va motamsaro hammom atrofida bir ruh suzib yuribdi».
Yakuniy tahlil
«Maratning o‘limi» — bu san’at, siyosat va insoniylik chorrahasida yaratilgan asar. David o‘z do‘stining jasadini oddiy dafn manzarasiga emas, balki zamonaviy shahidlik marosimiga aylantiradi. Rassom Maratni Iso Masih bilan tenglashtirib, siyosiy inqilobni diniy qurbonlik darajasiga ko‘taradi.
Rasmda har bir detal ikkiyoqlama ma’no bilan to‘la: qalam va pichoq, mehr va xiyonat, hayot va o‘lim, vaqt va abadiyat. Ular bir-birini inkor etmaydi, balki to‘ldirib turadi.
David o‘z imzosi bilan Maratning o‘limiga guvoh bo‘lgan nafaqat rassom, balki inqilob tarafdori sifatida ham qatnashadi. Shunday qilib, u «jinoyat joyi»ni nafaqat tasvirlaydi, balki uni siyosiy bayonotga aylantiradi.
Rassom o‘z asari orqali tarixni hujjatlashtirmaydi, balki uni yaratadi. Shuning uchun ham «Maratning o‘limi» faqat bir insonning o‘limi emas, balki inqilobiy e’tiqodning, insoniy fidoyilikning va san’atning yangi shaklga kirgan onidir.
Bu asar nafaqat o‘tmishning, balki san’atning o‘zini ham o‘zgartirgan. Unda siyosiy g‘oya bilan estetik go‘zallik bir-biriga singib ketgan. Shuning uchun ham u hali hamon, 2 asr o‘tgach, tomoshabinni jim turib, chuqur o‘ylashga majbur qiladi. Go‘yo Maratning ruhi hanuz o‘sha sovuq vannada, tarix bilan birga yashayotgandek.
