Ўзбекистонда уй хариди: фириблар, хавфлар ва шошилинч реклама тўлқини

Шахсий турар жойига эга бўлиш кўпчилик одамларнинг бир умрлик орзуси. Шунчаки орзу эмас, бутун бир авлоднинг умиди, пешона тери, меҳнати билан мисқоллаб йиғилган пулларга харид қилинадиган мулк.

Уй-жойга талаб ошиб борар экан, бозорда тартиб ва шаффофлик чекина бошлади. Минглаб оилалар «арзон нарх», «атиги битта паспорт эвазига уй», «5 йилга қулай бўлиб тўлаш» каби тарғиботларга ишониб, алал-оқибатда пулсиз, уйсиз қолиб кетиб, судларнинг остонасида сарғаймоқда.

Ўзим гувоҳ бўлган нарса: Самарқандлик оила фарзандлари учун Тошкентдан уй харид қилди. Айтилган ваъдаларнинг бирортасини бажармаган девелоперлар, уларнинг устида турган хорижий инвестор ҳам интернетда анча ур калтак, сур калтак ҳам бўлишди. Одамларнинг умиди сўнди. Уч хонали уй учун тўлиқ тўлов қилган оила орадан уч йил ўтгач, ваъда қилинган уй битмаганидан сўнг бир неча ой давомида тўлаган пулини амаллаб сўмда бўлиб бўлиб қайтариб ололди, ҳартугул.

Бунақа мисоллар, пулини ололмаганлар, бор-будидан айрилиб, бўйнига қарз доми илинганлар қанча!…

Котловандан бошланган фириблар

Сўнгги йилларда кўпайган энг катта муаммо — ҳали қурилмаган, ҳатто ерда котловани якунланмаган лойиҳаларга фуқаролардан дастлабки бошланғич тўлов олиниб, қолган қисмини 4–5 йил ичида бўлиб-бўлиб тўлаш асосида сотилиши. Дастлаб тўлов кам, нарх жозибадор, «бугун олсангиз жуда арзон», «квартиралар тезда тугаяпти», деган шиорлар билан юзлаб оилаларни ўзига ром қилган жозибали реклама компаниялари ўтказилди.

Аммо афсуски, бундай уйлар ичида белгиланган муддатда қурилмасдан қолиб кетганлари ҳам талайгина. Ёки девелоперлар банкрот бўлиб, жойдан қочиб кетмоқда. Одамлар шартномани синчиклаб ўйишга эринишади. Шартномаларда эса қурилиш компанияси жавобгарлигини минимал даражада белгилаб қўйган ҳоллар кўп. Оқибатда, фуқаро эса на уйга эга бўлмоқда, на пулини қайтариб ололмоқда.

Сўнгги икки йилда судларда «туя гушти еган» қурилишлар билан боғлиқ ишлар кескин кўпайди. Ҳар бир ишнинг ортида тақдирлар ётибди.

Икки тарафлама зарба: тўлов ва ижара

Тошкентда ёки бошқа шаҳарда уй харид қилмоқчи бўлган кўпчилик муаммони икки карра ҳис қилмоқда. Чунки уларнинг кўпчилиги, янги қурилаётган хонадони тез орада битишидан умид қилиб, ижарада яшашаши. Бинобарин, улар бир вақтнинг ўзида ҳам қурилаётган квартираси учун ойма-ой тўлов қилади, ҳам яшаётган жойида ижара тўловини амалга оширади.

Қурилишда кечикишлар бошланса — икки томонлама босим юзага келади. Бу эса, айниқса иқтисодий имкониятлари чекланган, бирор қўшимча даромад манбаи бўлмаган ва маошга кун кўраётган, тўплаган сўнгги маблағини ҳам бошланғич тўловга берган оилалар учун оғир зарба. Бугун кўплаб оилалар айнан шундан азият чекмоқда: янги уйига қачон кўчиб кириши даргумон, лекин бола-чақасининг ризқидан қийиб, ҳар ой икки баробар пул тўлашда давом этяпти.

Эскроу тизими ва қурувчиларнинг «сўнгги илинжи»

2026 йилдан Ўзбекистонда тураржой қурилишида эскроу ҳисобварағлари тўлиқ йўлга қўйилиши кутилмоқда. Бу тизимнинг энг катта афзаллиги — фуқаро қурилиш тугалланмагунча компанияга пул бермайди, барча тўловлар банкда «музлатилган» ҳолда сақланади. Уй фақат фойдаланишга топширилганда девелопер пулни олади.

Дунё практикасида бу энг самарали ва энг хавфсиз механизмлардан бири. Бироқ…

Маълум бўлишича, қатор девелоперлар сўнгги ойларда айни шу тизим ишга тушишидан олдин хонадонларни борича сотиб юборишга шошмоқда.

Сабаби — эскроу тизимига ўтилганидан кейин улар фуқароларнинг пулларини эркин тасарруф эта олмайди. Банкда сақланаётган пулни олиш учун қурилишни тугатишлари шарт бўлади.

Ўз ўзидан, лойиҳани ўз вақтида тугатиш масъулияти катта даражада ошади. Харажатларни чекловсиз қўйиб юбориш имкони кўймайди.

Шу боис, айрим компаниялар ҳозир блогерлар, вайнерлар, инфлюенсерлар орқали улкан реклама оқимини бошлади. «Ёпиқ Телеграм каналларда савдо», «катта чегирма», «имтиёзли нархлар», «фақат 10 кун!» деган тарғиботлар шиддат билан тарқалмоқда. 

Инфлюенсерлар билан оммавий реклама: ишончми ёки тузоқми?

Охирги пайтда Facebook, Instagram, Telegram ва TikTok’да қурилиш компанияларини мақтаб, видеолар чиқараётган блогерлар кескин кўпайди. Шакл ва тарғибот чиройли, баёнлар таъсирли, кадрлар эса жуда «ишонарли».

Лекин бу ерда бир хавф бор: блогер — қурилиш бўйича мутахассис эмас. У ҳеч қачон қурилиш компанияси, қурилиш жараёни ҳақидаги ҳужжатларни текширмайди. У реклама учун пул олганини айтишга ҳам мажбур эмас. Унинг мақтови фуқаронинг сарфлаётган пуллари учун кафолат ҳам эмаслигини унутмаслик керак.

Фикр етакчилари эса ижтимоий тармоқларда бундай харидга асло шошилмаслик борасида қатор чиқишлар қилишмоқда.

Етказмоқчи бўлинаётган асосий мазмун шундай: «Агар қурилиш компаниясида тажриба, муваффақиятли топширилган уйлар тарихи, молиявий барқарорлик ва шаффофлик бўлмаса — нархининг арзонлиги ёки блогернинг тавсияси фақат талафотга олиб келади».

Мантиқан ҳам тўғри: агар бир қурилиш компанияси 10 йил давомида юзлаб уйларни қуриб, ўз вақтида эгаларига топширган бўлса — у эртага ҳам шундай қилади. Агар янги очилган компания эртага йўқолиб қолса — бу ҳам асло ҳайрон қоларли ҳолат бўлмай қолди.

Бугун уй олишни ўйлаётганларнинг олдида ҳеч бўлмаса бир ишонарли йўл бор: вақт ва ишонч синовидан ўтган, минглаб хонадонларни ўз эгаларига топширган, «орти тоза» қурилиш компаниялари, хайриятки йўқ эмас.

Масалан, Xon Saroy олти йилда 12 минг квартира қуриб калитини эгаларига тутқазган — бу тасодиф эмас. Land House, NRG, Golden House, Murаd Building, Dream House каби компаниялар ҳам ўз номи билан яшаётган, таги пойдевори мустаҳкам брендлар.

Танловда энг муҳими — компаниянинг «ёши» ва обрўси. Қурувчи қанча кўп лойиҳани муваффақиятли тугаллаган бўлса, сиз учун хавф шунча камайгани.

Қандай ҳимояланиш мумкин? Энг муҳим 7 қоида

1. Қурилиш компаниясининг ҳуқуқий мақомини текширинг. Компания расмий рўйхатдан ўтганми? Корхонага нисбатан суд иши, банкротлик ёки қарз муаммолари бор-йўқлигини текширинг. Лойиҳани давлатда рўйхатдан ўтказгани ҳақида ҳужжат борми?

2. Ер участкасига оид ҳужжатларни талаб қилинг. Ер давлатникими ёки хусусий? Ердан фойдаланиш мақсади – турар жой қуриш учунми? Қурилишга рухсат мавжудми? Кўп фирибгарликлар айнан ер ҳужжатлари билан боғлиқ бўлади.

3. Лойиҳа ҳужжатларини талаб қилинг. Уларнинг орасида қуйидагилар бўлиши мажбурий:

• Қурилиш паспорти

• Архитектурадан рухсат

• Экспертиза хулосаси

• Пудрадчи ва субпудрадчилар рўйхати

Ҳужжатларнинг сканерланган ёки ксероксдан чиқарилган нусхаси эмас, муҳрланган асл нусхасини кўрсатишни сўранг.

4. Шартнома мазмунини диққат билан ўқинг. Шартномада қуйидагилар аниқ ёзилган бўлиши шарт:

• Квартиранинг аниқ майдони (лойиҳа бўйича);

• Қурилишнинг тугаш муддати ва фойдаланишга топшириш санаси;

• Жарима ва пеня шартлари (компания кечикса);

• Тўлов тартиби ва кафолатлар;

• Пайни ҳимоя қилувчи пунктлар

Кўп фирмалар «инвестиция шартномаси» ёки «оферта» билан алдашади — юристлар фикрича, бундай шартномалар ҳуқуқий ҳимояни заифлаштиради.

5. Уй қурилаётган жойни бориб ўз кўзингиз билан кўринг. Қурилиш ҳақиқатдан ҳам бошланганми? Қурилиш техникалари борми? Бир неча ой ичида ривожланиш бор-йўқлигини кузатинг. Фақат сотув бўлимидаги макет ва тайёрланган рендер видеолар орқали ишонч ҳосил қилманг.

6. Компаниянинг олдинги лойиҳаларини текширинг. Компания аввалги уйларни ўз вақтида топширганми? Уларнинг сифати қандай? Бу компаниядан аввал уй харид қилган мижозлар фикри қанақа?

7. Тўловни фақат расмий банк орқали амалга оширинг. Қўлга нақд пул бериш – энг катта хато. Ҳар бир тўлов учун чек ва тўлов топшириқномаси бўлиши шарт. Шартномада кўрсатилган ҳисоб рақамигагина пул ўтказинг.

* * *

Хуллас, фақат ишончли компания билан уйга эга бўлиш орзуси ҳақиқатга айланади.

Аммо борган сари бундан ҳам кучлироқ кафолатларни талаб қиланаверади буёғига. Туркиядаги «Eminevim» каби уй харидини суғурталайдиган тизим бизнинг бозорда ҳам пайдо бўлса, одамлар «алданиб қолмайманми?» дея иккиланмасдан, чўчимасдан ўз орзусига пешвоз чиқар эди.

Бунда қурилаётган уй суғурта компанияси кафолати билан сотилади. Харидор мабодо тўлолмай қолганда ҳам, унинг зарари қоплаб берилади.

Эзгу орзуни ҳимоя қилишнинг ўзи ҳам эзгу иш. Энг содда одам ҳам уйсиз, ҳимоясиз қолмаслиги керак. Шу кунларга оз қолди, яқин келажакда Ўзбекистонда адолатли ва ишончли уй бозори албатта яратилади.