Pretzker соврини Хитойга кетди: Лю Жиакун меъморчиликда «услубсиз» услуб яратмоқда

Меъморчиликнинг энг нуфузли мукофоти бўлган Pretzker соврини 46 йилдан бери ўз тасаввурларини дунёга гўё шахсий имзо сингари муҳрлайдиган, ёлғиз даҳо сифатида кўрилган меъморларга бериб келинаётган эди. Бироқ бу йил анъана бузилиб, ҳали аниқ бир услубда «ижод қилмайдиган» хитойлик архитектор Лю Жиакунга берилди.

2025 йилги лауреат сифатида эълон қилинган Лю Жиакун қарийб қирқ йиллик фаолияти давомида Хитойнинг жануби-ғарбида жойлашган, ўзи яшайдиган шаҳар Чэндудаги кичик академик бинолар, музейлар ва жамоат маконларини лойиҳалаш билан шуғулланган. У маҳаллийликка таяниб, ўзи «кам технологияли» деб атаган услубда ишлаган. Бундан англаш мумкинки, меъмор ижоди давомида алоҳида эстетик имзо яратишга интилмаган.

Хитойда ортиқча дабдабали меъморчилик урчиган бир пайтда архитектор Лю ҳар бир жойнинг ўзи — унинг тарихи, табиати ва ҳунармандчилик анъаналари лойиҳани шакллантиришига имкон берган. У зилзила оқибатида пайдо бўлган синиқ ғиштлардан фойдаланадими ёки бино ичида маҳаллий ёввойи ўсимликлар ўсиши учун бўш жой қолдирадими, фарқи йўқ, Лю учун ёндашув ҳар доим шаклдан муҳимроқ бўлган.

Pretzker мукофоти ҳакамлар ҳайъати ҳам уни айнан шунинг учун мақтаб, «услубдан кўра стратегияга эга» деб айтган. Мукофот эълон қилинишидан олдин CNN’га берган интервьюсида, ушбу эътирофдан бироз ҳайрон бўлган 68 ёшли меъмор ўз ёндашувини шундай изоҳлайди:

«Мен қўлимдан келганича сувга ўхшаб, жойни чуқур ҳис қилишга ва тушунишга ҳаракат қиламан... Сўнг эса вақти келганда ҳаммаси мустаҳкамланади ҳамда бино ғояси пайдо бўлади», дейди у.

Архитекторнинг қўшимча қилишича, айни бир услубда қотиб қолиш икки қиррали қиличдек — у меъморни тез эслаб қолиш имконини беради, бироқ архитекторни шунга боғлаб қўяди ва маълум бир эркинлигини йўқотади.

Меъмор кўпинча илҳомни ўз мамлакатининг тарихидан олган. Ундаги анъанавий павилёнларнинг шаклини Сучжоу шаҳридаги «Imperial Kiln Bri» музейининг текис томларида кўриш мумкин. Шунингдек, Лю Novartis компанияси учун Шанхайда лойиҳалаган кампусда ҳам айланма балконлардан фойдаланган.

Бироқ унинг айтишича, Лю тарихий шаклларга мурожаат қилганда, буни шунчаки ўтмишни такрорлаш ёки унга ҳурмат сифатида эмас, балки функционал мақсад ва мазмун билан қилади.

«Мен анъанавий меъморчиликнинг шаклларига эмас, балки анъананинг ўзи эътибор қаратадиган мавзуларига эътибор бераман», дейди у.

Яъни, меъмор анъанавий элементлар шунчаки ўтмишга бўлган оддий ишора сифатида эмас, функционал, замонавий фойдаланиш учун қайта талқин қилиниши керак дея ёндашган. Ҳақиқатан ҳам, Хитой шаҳарлари бунга тескари бўлган ёндашув билан тўлиб кетган: бино характерга мос келмаса ҳам, шунчаки унинг тепасида эгри том қўшиб «хитоёна» кўриниш берилади.

«Анъанавий шакллар — бу маданият, технология ва ўша даврдаги одамларнинг яшаш фалсафасининг натижасидир. Агар биз бунга фақат юзаки эътибор берсак, ўша даврда қотиб қоламиз. Аммо биз анъанада бўлган мавзуларга яхшироқ назар солсак, ҳозирги технология ва усуллар билан уларни бойитсак, унда анъана чиндан ҳам давом этади», дейди архитектор.

Хитой архитектурасининг янги даври

Лю Хитойнинг (ва эҳтимол дунёнинг) энг даҳшатли очарчилигидан уч йил олдин 1956 йилда туғилган. Унинг болалиги онаси ишлаган Чэнду шифохонаси атрофида ўтган. У эрта ёшидан санъат ва адабиётга қизиққан, бироқ ўша пайтдаги кўплар сингари, унинг ўсмирлик даври Мао Зедонгнинг «саводли ёшлар» дастури доирасида қишлоққа юборилган маданий инқилоб билан узилиб қолган.

Люнинг меъмор сифатидаги фаолияти пост-Мао даври — архитектура давлат бошқарувидан озод бўлган даврга тўғри келди. У 1978 йилда Чунцин Меъморчилик ва муҳандислик институти талабаси бўлади ҳамда Хитой марказлашган иқтисодиётдан бозор иқтисодиётига ўтаётган даврда ўқишни тугатди.

Бу давр меъморчиликда катта ўзгаришларга сабаб бўлди. Чет элда чоп этилган асосий меъморчилик матнлари мамлакатга кириб кела бошлади. Лю ишлаган давлат дизайн институтлари авваллари фақат давлатга хизмат қилган бўлса, энди хизматлари учун ҳақ олиш ҳуқуқига эга бўлди. Шунга қарамай, Лю 1980 йилларда Хитойда меъморчилик орқада қолаётганини яхшигина ҳис қилиб турган.

«Ўқишни тугатганимда, менга ўша пайтда меъморларнинг қўлидан ҳеч нарса келмайдигандек туйилар эди. Иқтисодиёт ривожланмаган, ғоялар эса фаол эмасди», дейди Лю.

Меъмор 1990 йиллар бошида ёзувчилик билан ҳам шуғулланиб, бир муддат архитектурани тарк этишни ҳам ўйлаган. Бироқ у курсдоши Тан Хуанинг кўргазмасини кўриб, фикрини ўзгартирган. 1999 йилга келиб эса, у мамлакатдаги илк хусусий амалиётлардан бири Jiakun Architects’га асос солди.

Компаниянинг илк лойиҳалари Люнинг меъёрларини аниқ кўрсатиб берди. Унинг 2002 йилда Чэндуда очилган «Luyeyuan Stone Sculpture Art Museum» биноси бамбук ўрмонида жойлашган бўлиб, қўпол бетон ва кулранг тош артефактлар билан уйғунлашган.

2004 йилда Чунциндаги Сичуан бадиий институтида қурилган Ҳайкалтарошлик бўлими биносида бўшлиқдан «ҳайкал» ясалган. Чэнгдудаги яна бир лойиҳа Соатлар музейидаги оддий қизил ғиштлар эса шунчаки ҳудуднинг оддий ўтмишига ишора қилади. Бу одамларга руҳий сокинликни беради.

2010 йилларда Хитойда мегалойиҳалар ва ноодатий шаклларга эга бинолар кўпайган сари, Люнинг ишлари сокин ва дабдабадан холи бўлиб бораверди. Ҳатто буюртмалар миқёси кенгайганида ҳам у ўзининг «услубсиз» услубидан воз кечмади. Люнинг айтишича, унинг компанияси ҳар доим осмонўпар бинолар ёки улкан мажмуаларни лойиҳалаш учун жуда кичик бўлган.

«Мен биноларни баландроқ ва каттароқ қилиш тенденциясига қизиқмайман. Ва, албатта, мен бунга онгли равишда қаршилик қилмайман...», дейди меъмор.

«Ҳамма нарса ҳаётдан олинган...»

Осмонўпар биноларни лойиҳалаш ўрнига Лю ўз мамлакатининг кескин урбанизацияси оқибатларини юмшатишга интилган.

«Хитой шаҳарлари жуда тез ривожланиб, икки катта муаммо билан юзлашмоқда. Биринчиси жамоат макони билан бўлса, иккинчиси табиат билан муносабат. Менинг лойиҳаларим шу икки жиҳатга қаратилган», дейди Лю.

Табиат ва меъморчилик ўртасидаги уйғунлик Люнинг кенг қамровли «West Village» лойиҳасида яққол кўринади. Чэнгдунинг шаҳар марказидаги бир бўлак квартали ички ҳовли кўринишидаги блокка айлантирилган.

У ерда велосипедчилар ва пиёдалар учун мўлжалланган қия йўлаклар беш қаватли бино атрофидан жой олган, бино марказида эса футбол майдонлари ва кўкаламзор ҳудудлар лойиҳалаштирилган. Меъмор ташқи деворларни қоплаш учун тешиклари бор ғиштлардан фойдаланган. Бу тешиклар тупроқ билан тўлдирилади ва ўртасидан майса ўстирилади.

Бироз нарида жойлашган Шуэйцзинфан музейида эса шунга ўхшаш «қайта туғилган ғиштлар»дан фойдаланилган. Бу ғиштлар 2008 йилда Сичуан ҳудудини вайрон қилган Шенчуан зилзиласи харобаларидан бўлиб, буғдой сомони ва цемент аралашмасидан қайта тайёрланган. Бу ёндашув Люнинг нега «кундалик меъморчилик» тарафдори сифатида эътироф этилишини кўрсатади: унда доим маҳаллий контекст биринчи ўринда туради. Аммо бу меъморнинг ишлари ҳар доим Хитой билан чекланади, дегани эмас.

Гарчи у 2018 йилда London «Serpentine Gallery»нинг Пекиндаги биринчи павилёнини лойиҳалаган, Массачусетс технология институти ҳамда Лондон Қироллик санъат академиясида маърузалар ўқиган бўлса-да, Лю ҳали чет элда кўп тажриба орттирган. Pretzker мукофоти унга бундай имкониятни тақдим этиши кутилмоқда. У эса бу ҳолатни қуйидагича изоҳлайди:

«Метод ва методология нуқтаи назаридан чет элда ишлашда ҳеч қандай муаммо йўқ. Агар мен лойиҳа таклиф қилинаётган жойни етарлича билсам, менинг усулларим тўлиқ қўлланилиши мумкин».