Moskva va Boku o‘rtasidagi «iliq munosabatlar» boshlanmasdan tugadimi?

Putin va Aliyev Dushanbeda uchrashganidan so‘ng, Rossiya Ozarbayjon diasporasi rahbarini fuqarolikdan mahrum qildi, Boku esa Rossiya manfaatlarini ilgari surishda ayblanayotgan «kulrang kardinal»ni qamoqqa oldi. Dushanbedagi prolog 2025 yil 10 oktyabr kuni Tojikiston poytaxtining Millat saroyida oylab kutilgan uchrashuv ro‘y berdi. Rossiya Federatsiyasi Prezidenti Vladimir Putin o‘ziga xos bo‘lmagan tarzda postsovet davlati rahbari oldida ommaviy ravishda uzr so‘radi. Ilhom Aliyev bu uzrni vazminlik bilan, deyarli g‘olib kabi qabul qildi — ortiqcha his-hayajonsiz, ammo rossiyalik hamkasbiga haddan tashqari bosim o‘tkazmasdan. Rossiya prezidenti 38 kishining umriga zomin bo‘lgan «Ozarbayjon havo yo‘llari» samolyoti bilan bog‘liq fojiani «eng nozik mavzu» deb atadi. 2024 yil 25 dekabrda Rossiya havo mudofaasi tomonidan o‘q-doriga tutilgan Embraer E190 ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlar inqirozining achchiq ramziga aylandi. Oylab davom etgan inkorlar, qushlar galasi haqidagi talqinlar va texnik nosozliklar — bularning barchasi endi o‘tmishda qoldi. Putin samolyot Rossiya havo hujumidan mudofaa tizimining faoliyati tufayli zarar ko‘rganini tan oldi. Eng yomoni ortda qolgandek ko‘rindi. Tomonlar kompensatsiyalar to‘lash va aybdorlarning harakatlariga huquqiy baho berish bo‘yicha kelishuvga erishdilar. Aliyev hatto Putinga «vaziyatni shaxsan nazoratga olgani» uchun minnatdorlik bildirdi. Grozniy osmonini o‘z vaqtida yopganlarida o‘nlab odamlar hayotini saqlab qolishi mumkin bo‘lgan o‘sha o‘n besh daqiqa haqida hech qanday oshkora tanqid, hech qanday keskin fikrlar aytilmadi. Erigan muzlar — noto‘g‘ri start Dushanbedan keyingi dastlabki kunlar umidbaxsh bo‘ldi. Xuddi ko‘rinmas dirijyorning buyrug‘iga ko‘ra, o‘zaro xayrixohlik almashuvi boshlandi. Sputnik Ozarbayjon bosh muharriri Igor Kartavx hibsxonadan uy qamog‘iga o‘tkazildi. Moskvada Satira teatrining sobiq direktori Mamadali Agayevni chiqarib yuborishdi. Yozda halok bo‘lgan ozarbayjonliklar fojiasi yuz bergan Yekaterinburgda hibsga olinganlar uy qamog‘iga o‘tkazila boshlandi. Ekspertlar hamjamiyati «yangi sahifa» haqida ehtiyotkorlik bilan gapira boshladi. Biznes hamjamiyati yengil nafas oldi - ommaviy deportatsiyalar va mulkni milliylashtirish bilan yakunlanishi mumkin bo‘lgan inqiroz o‘tib ketgandek edi. Ammo iliqlik uzoq davom etmadi. Ulyanovskdan kelgan kutilmagan xabar 16 oktyabr kuni Ulyanovskdan xabar keldi: mintaqaning Ozarbayjon diasporasi rahbari va gubernator maslahatchisi Islom Guseynov Rossiya fuqaroligidan mahrum qilindi. «Izohga hojat yo‘q», - dedi u mahalliy jurnalistlarga. Guseynov tasodifiy odam emasdi. Yigirma yil davomida u alohida mintaqada Rossiya va Ozarbayjon o‘rtasida ko‘priklar qurdi. Respublikaning umummilliy yetakchisi Haydar Aliyevga Rossiyada birinchi bo‘lib haykal o‘rnatilishiga, uning nomi bilan ataladigan maydon tashkil etilishiga, maktabning nomi o‘zgartirilishiga erishdi. Ozarbayjon Prezidenti uni «Taraqqiyot» medali bilan taqdirladi. Ha, 2015 yilda u yer bilan bog‘liq firibgarlik uchun sudlangan, ammo hukm shartli bo‘lib, Huseynov o‘z lavozimida qolgan. Endi esa prezidentlarning yarashuv uchrashuvidan bir hafta o‘tib, uni mamlakat fuqaroligidan mahrum qilishga qaror qilishdi. Moskva bir qo‘li bilan uzr so‘radi, ikkinchi qo‘li bilan ikki tomonlama munosabatlarning qo‘zg‘atuvchisiga aylangan harakatlarni darhol davom ettirdi. Neft mojarosi Ammo nishon faqat Mextiyev emasdi. Avvalroq Bokuda bo‘lib o‘tgan «Formula-1» poygasi vaqtida ishbilarmon doiralarda shov-shuvga sabab bo‘lgan qo‘lga olish sodir bo‘lgandi. SOCAR kompaniyasining sobiq top-menejeri Adnan Ahmedzadeni to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zining 77-AA-555 raqamli hashamatli Maybach avtomobilida to‘xtatishdi. Ayblovlar jiddiy edi: Rossiya neftini Ozarbayjonning Azeri Light brendi bilan aralashtirish, mamlakat obro‘siga putur yetkazish, sanksiyalarni chetlab o‘tish uchun sxemalar yaratish. Tergov Malta orolidagi eng yirik neft bunkeri bo‘lgan Alkagesta kompaniyasi bilan aloqalarni ko‘rsatdi, u Rossiya neftini yashirin flotda tashishga yordam bergan. Eng shov-shuvlisi «Lukoyl» prezidenti Vagit Alekperovga tegishli 108 million dollarlik Galactica Super Nova superyaxtasini o‘z nomiga ro‘yxatdan o‘tkazgani haqidagi ayblov bo‘ldi. Yaxtani G‘arb sanksiyalaridan qochish uchun O‘rta yer dengizi portiga yashirishgan. Britaniya fuqaroligiga ega bo‘lgan Ahmadzoda Rossiya oligarxi uchun huquqiy niqobga aylandi. Ommaviy axborot vositalari bu sxemalar Ozarbayjonning Yevropa bilan munosabatlariga putur yetkazib, Rossiya manfaatiga xizmat qilishi mumkinligiga shama qildi. Axir Ozarbayjon nefti Rossiya nefti bilan aralashib ketsa, butun Boku-Jayhon quvuriga zarar yetadi. Hibsga olish to‘lqini eski siyosiy elita orasida vahima uyg‘otdi. Keyingi o‘rinni Ali Hasanov egallashi haqida mish-mishlar tarqaldi - u 25 yil davomida Mehtiyev qo‘l ostida prezidentning ijtimoiy-siyosiy masalalar bo‘yicha yordamchisi bo‘lib ishlagan yana bir siyosiy og‘ir vaznli shaxs. «Bu gaplarning hammasi yolg‘on, meni hech qanday tergovga jalb qilishmagan», - deya mish-mishlarni keskin inkor etdi Hasanovning o‘zi. Biroq uning ovozi taranglashgan edi. Har ikki siyosatchi - Mehtiyev ham, Hasanov ham Rossiya ta’sirini kengaytirishni qo‘llab-quvvatlashgani, Moskva bilan yaqinlashishga da’vat etishgani, Rossiya maxsus xizmatlari bilan yaqin aloqada bo‘lishganini hamma esladi. Xotima: qaytish imkonsiz nuqta? 2025 yil oktyabr oyi Rossiya-Ozarbayjon munosabatlari tarixiga sirli voqealar oyi sifatida kiradi, biz ularning asl mohiyatini balki hech qachon tushunib yetmasmiz. Dushanbedagi uchrashuv burilish nuqtasi, samolyot halokati tufayli yuzaga kelgan inqirozdan chiqish boshlanishi bo‘lishi mumkin edi. Har ikki tomon ham kelishuvga, amaliy muloqotga tayyorligini namoyish etdi. Biroq eski odatlar kuchliroq bo‘lib chiqdi. Moskva Ulyanovskdagi ko‘zbo‘yamachilik harakatidan o‘zini tiya olmadi. Boku bunga javoban «Rossiyaparast guruh»ni tozalab, beshinchi ustunni endi ortiq bardosh qilmasligini ko‘rsatdi. Bu qarama-qarshilik ortida postsovet hududidagi kuchlar muvozanatining tubdan o‘zgarishi yotibdi. Qorabog‘ni qaytarib olgan va Turkiya bilan aloqalarini mustahkamlagan Ozarbayjon endi o‘zini kichik sherik sifatida his qilmayapti. Ukraina mojarosiga botib qolgan va Janubiy Kavkazda ta’sirini yo‘qotayotgan Rossiya esa o‘z mavqeining qolgan-qutganini odatiy tazyiq usullari bilan saqlab qolishga urinmoqda. Mextiyevning hibsga olinishi shunchaki bir kishining taqdiri emas. Bu sovet o‘tmishidan qolgan «kulrang kardinallar» mustaqil davlatlar siyosatiga ta’sir o‘tkazgan butun bir davrning yakuni hisoblanadi. Ularning davri o‘tdi, ortida baland devorlar bilan o‘ralgan hovlilar, ofshor hisob-raqamlar va achchiq haqiqat qoldi: Rossiya o‘zining eski do‘stlariga yordam berishni xohlamadi yoki buni uddalay olmadi. 2025 yil oktyabridagi «iliqlik» hali «bahor»ga aylanib ulgurgani yo‘q. Ikki davlat munosabatlarida iliqlik o‘rniga bizni yangi sovuqlik kutmoqdami? Bashorat qilish qiyin - buni keyingi voqealar ko‘rsatadi.