Ўзбекистонда камбағаллик статистикаси: у қанчалик реалликка мос?

Чиндан ҳам, жамиятда ўринли савол бор: статистик маълумотларда келтирилаётган камбағалликка оид рақамлар одамларнинг реал ҳаётини қай даражада акс эттиради?

Расмий рақамлар нима дейди?

Расмий маълумотларга кўра, Ўзбекистонда камбағаллик даражаси 2021 йилда тахминан 17 фоиз атрофида бўлган. Кейинги йилларда ижтимоий дастурлар, манзилли ёрдам ва бандлик сиёсати орқали бу кўрсаткич изчил пасайиб боргани айтилмоқда. 2023 йил якунида камбағаллик даражаси 11–12 фоиз атрофида баҳоланган, 2024 йилда эса 9 фоизга яқинлашгани ҳақида расмий ахборотлар берилган. 2025 йилга келиб камбағаллик даражасини 9–10 фоиз доирасида ушлаб туриш мақсад қилинган.

Бу рақамлар расмий нуқтайи назардан ижобий динамикани кўрсатади. Яъни, ҳар учинчи ёки тўртинчи оила эмас, балки тахминан ҳар ўнинчи оила камбағал тоифага киради, деган хулоса чиқади.

Камбағаллик қандай ўлчанади?

Муаммони тушуниш учун биринчи навбатда камбағаллик қандай ҳисобланишини англаш керак. Ўзбекистонда камбағаллик, асосан, истеъмол харажатлари орқали ўлчанади. Бу дегани, оила ёки шахс маълум бир минимал истеъмол харажатларидан кам сарф қилса, у камбағал ҳисобланади.

Бу минимал истеъмол харажатлари озиқ-овқат, кийим-кечак, коммунал хизматлар ва айрим зарур эҳтиёжлар асосида ҳисоблаб чиқилади. Расмий ҳисоб-китобларда бу кўрсаткич ҳар йили инфляция даражасига қараб янгиланади. Масалан, охирги йилларда минимал истеъмол харажатлари ойига бир киши учун бир неча юз минг сўм атрофида баҳоланиб келинган.

Бироқ айнан шу нуқта энг кўп баҳсларга сабаб бўлади.

2024 йилда иш ҳақидан олинган даромадлар 12,9 фоизга ошди, бунинг учун 5,1 миллион киши иш билан таъминланди. Расмий иш билан банд аҳолининг улуши 30 фоизга ошди.

Минимал истеъмол саватчаси ҳаётга қанчалик яқин?

Экспертларнинг таъкидлашича, минимал истеъмол харажатлари реал ҳаётдаги барча сарф-харажатларни тўлиқ қамраб олмаслиги мумкин. Айниқса шаҳарларда уй-жой ижараси, транспорт, таълим ва тиббий хизматлар харажатлари сўнгги йилларда тез ўсди. Аммо бу ўсиш ҳар доим ҳам камбағаллик чизиғида тўлиқ акс этмаслиги мумкин.

Натижада, расмий статистикада камбағал ҳисобланмайдиган, лекин амалда ойлик даромадининг катта қисмини ижара ва кундалик харажатларга сарфлаб, жамғарма қилиш имкониятига эга бўлмаган аҳоли қатлами пайдо бўлади. Бу ҳолат жамиятда «расман камбағал эмас, амалда эса қийинчилик билан ҳаёт кечирмоқда», деган тушунчани шакллантиради.

Харид қобилияти ва инфляция омили

Камбағалликни фақат даромад ёки харажатлар билан ўлчаш етарли эмас. Муҳим омиллардан бири — харид қобилияти. Агар инсоннинг даромади ошган бўлса-да, инфляция ундан тезроқ ўсса, реал турмуш даражаси яхшиланмайди.

Ўзбекистонда сўнгги йилларда инфляция икки рақамли кўрсаткичларга яқин бўлди. Озиқ-овқат, ёқилғи ва коммунал хизматлар нархи тез ўсган даврларда аҳолининг реал даромадлари статистикада кўрсатилганидек ўсмаслиги мумкин. Бу эса камбағаллик статистикаси билан аҳолининг субъектив ҳисси ўртасида фарқ пайдо қилади.

«Камбағаллик хавфи остида»ги аҳоли қатлами

Халқаро ташкилотлар таҳлилларида яна бир муҳим тушунча бор — камбағаллик хавфи остида яшовчилар. Бу тоифага расман камбағал ҳисобланмайдиган, аммо ҳар қандай иқтисодий зарба туфайли осонгина камбағалликка тушиб қолиши мумкин бўлган аҳоли киради.

Ўзбекистонда бу қатлам анча кенг экани қайд этилади. Масалан, ишсизлик, соғлиқ билан боғлиқ катта харажатлар, миграциядан келадиган пул ўтказмаларининг камайиши ёки инфляциянинг кескин ошиши айрим оилаларни қисқа вақт ичида оғир аҳволга солиб қўйиши мумкин.

Норасмий иқтисодиёт ва статистика муаммоси

Камбағаллик статистикасининг яна бир мураккаб жиҳати — норасмий иқтисодиёт улушидир. Ўзбекистонда кўплаб одамлар расман ишсиз ёки кам даромадли ҳисобланса-да, амалда норасмий меҳнат, шахсий томорқа ёки қўшимча даромад манбаларига эга.

Бу ҳолат икки хил таъсир қилади. Бир томондан, айрим оилалар статистикада камбағал бўлиб кўринса-да, амалда ўзини таъминлаб келади. Иккинчи томондан эса, расман маълум даромадга эга деб кўрсатилган, лекин реал харажатлари юқори бўлган оилалар камбағаллик статистикасига кирмай қолиши мумкин.

Ижтимоий ёрдам ва реал ўзгаришлар

Шу билан бирга, сўнгги йилларда ижтимоий ёрдам тизимида реал ўзгаришлар бўлганини инкор этиб бўлмайди. Кам таъминланган оилаларга нафақалар, болалар пули, субсидиялар ва бандлик дастурлари орқали қўллаб-қувватлаш кенгайди. Маълумотлар базаларининг рақамлаштирилиши ижтимоий ёрдамни манзилли қилишга ёрдам берди.

Бу чоралар кўплаб оилалар учун ҳақиқий молиявий нафас олиш имконини берган. Шу боис камбағалликнинг маълум даражада қисқариши реал жараён эканини ҳам ҳисобга олиш керак.

Халқаро солиштириш: Ўзбекистон қаерда турибди?

Халқаро таққослашларда Ўзбекистон камбағаллик даражаси бўйича қатор ривожланаётган давлатлар қаторида туради. Айрим қўшни мамлакатлар билан солиштирганда расмий кўрсаткичлар ўхшаш ёки бироз паст. Бироқ турмуш даражаси, харид қобилияти ва ижтимоий хизматларга кириш имконияти бўйича фарқлар сақланиб қолмоқда.

Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистонда камбағаллик статистикаси мутлақо уйдирма ёки тўлиқ реал, деб баҳолаш нотўғри бўлар эди. Расмий рақамлар умумий тенденцияни, яъни камбағалликнинг қисқаришини кўрсатади. Аммо улар аҳолининг барча қатламларидаги реал турмуш даражасини тўлиқ акс эттира олмайди.

Камбағалликни тўғри баҳолаш учун фақат фоизларга эмас, балки харид қобилияти, инфляция, ижара харажатлари, соғлиқ ва таълимга кириш имкониятларига ҳам қараш зарур. Акс ҳолда, статистика билан ҳаёт ўртасидаги тафовут жамиятда ишонч муаммосини сақлаб қолиши мумкин.