Afg‘oniston masalasi: BMT rezolyutsiyasi va Xalqaro Sud qarori fonida mamlakat atrofidagi mintaqaviy siyosat

Rezolyutsiyada toliblardan ayollarning ta’lim olishi, mehnat qilishi va ijtimoiy hayotda ishtirok etishiga qo‘yilgan taqiqlarni bekor qilish, shuningdek, inson huquqlari himoyasi, so‘z erkinligi va gumanitar yordamdan foydalanishni ta’minlash talabi qo‘yilgan. Hujjat Afg‘onistonda inklyuziv hukumat tuzish, ekstremizm, giyohvand moddalarning noqonuniy ishlab chiqarilishi va inson huquqlarining buzilishiga qarshi kurashni kuchaytirishga chaqiradi. Rezolyutsiyaga nisbatan davlatlarning reaksiyasi turlicha bo‘ldi. Xususan,Tojikiston hukumati Afg‘onistondan kelgan qochqinlarga mamlakatni 15 kun ichida tark etishni buyurdi. Bu qaror hatto rasmiy yashash hujjatiga ega bo‘lgan shaxslarni ham qamrab olmoqda. So‘nggi haftalarda hukumat tomonidan reydlar kuchaytirilgan bo‘lib, har kuni o‘nlab afg‘on erkaklari hibsga olinmoqda. Ular ko‘pincha ish joyidan to‘satdan, oilasiga xabar berilmasdan olib ketilmoqda. Ushbu shaxslarning aksariyati uchinchi davlatlarga, jumladan, Kanadaga ko‘chib o‘tish bo‘yicha ariza javobini kutayotganlar bo‘lib, majburiy deportatsiya ularning hayoti, xavfsizligi va kelajak rejalari uchun jiddiy tahdid tug‘dirmoqda. Tojikistonda afg‘on qochqinlariga qarshi boshlangan kampaniya butun mintaqada bu guruhga nisbatan bosim kuchayib borayotganini ko‘rsatmoqda. Xususan, Eron va Pokiston ham so‘nggi oylarda afg‘onlarni ommaviy ravishda deportatsiya qilmoqda, deb xabar berdirasmiy agentlik. Hozirda Tojikistonda 13 mingdan ortiq afg‘on istiqomat qilmoqda. Ular orasida sobiq hukumat xodimlari, harbiylar va amaldorlar ham bor. 2021 yilda Tolibon hokimiyatga kelgach, bu odamlar qatag‘onlardan qochib, qo‘shni davlatlarga, jumladan Tojikistonga boshpana izlab kelgan edi. Endi ommaviy deportatsiyalar boshlangach, ularning yana xavf ostida qolayotgani haqida xavotirlar ortmoqda. AQSH qarshi ovoz berdi, Rossiya, Xitoy, Hindiston va Eron betaraf qoldi.   XJSning «Tolibon» rahbarlarini hibsga olish bo‘yicha rasmiy orderi Xalqaro jinoiy sud (XJS) «Tolibon» rahbarlari – Haybatulloh Oxundzoda va Abdulhakim Haqqoniyni hibsga olish bo‘yicha rasmiy order berdi. Ular ayollar va qizlarga nisbatan muntazam ta’qiblar va insoniyatga qarshi jinoyatlarda ayblanmoqda. Bu tarixda ilk bor «Tolibon» rahbarlari xalqaro sud tomonidan ayollarni ta’qib qilish uchun javobgar, deya e’lon qilindi. Bu holat Tolibon rejimining qonuniyligi, hamda Afg‘onistonning dunyo bilan aloqalariga jiddiy ta’sir qilishi mumkin. XJS ma’lumotiga ko‘ra, Oxundzoda va Haqqoniy ayollarni jinsiga qarab kamsitish, ularning huquqlarini buzish bo‘yicha bevosita buyruq bergan. Sud da’vosiga ko‘ra, jinoyatlar 2021 yil avgustidan (ya’ni Tolibon hokimiyatni olganidan keyin) 2025 yil yanvarigacha davom etgan. Sudga ko‘ra, 2021 yil avgustidan 2025- yil yanvarigacha Tolibon rahbarlari quyidagi qoidabuzarliklarga yo‘l qo‘ygan:

• Ayollar va qizlarning o‘qishi va erkin harakatlanishini taqiqlash;
• Qiynoqlar, qotillik va kuch bilan yo‘q qilish;
• Ayollarni qo‘llagan yoki faqatgina qarshilik ko‘rsatmagan odamlarni jazolash.

Bu Xalqaro sud tarixida ilk bor Tolibon rahbarlarini jinsiy kamsitish asosida jinoiy javobgarlikka tortish harakati bo‘ldi.   Afg‘oniston hukumatining XJSga javobi «Biz Xalqaro jinoiy sud (XJS) deb nomlangan hech bir tashkilotni tan olmaymiz va uning bayonotlari hukumatimizning qat’iy irodasi hamda pozitsiyasiga ta’sir qilmaydi», deyiladi Islom Amirligining javobida. Rasmiy Kobulga ko‘ra, Falastinda sionistlar va uning xorijiy hamkorlari tomonidan genotsid sodir etilayotgan, har kuni yuzlab ayollar va bolalar o‘ldirilayotgan bir paytda «Xalqaro sud»ning soxta shiorlar bilan chiqishi sharmandalikdir   O‘zbekiston-Afg‘oniston munosabatlari O‘zbekiston Tolibon hukumatini rasmiy tan olmagan bo‘lsa-da, Afg‘onistondagi yangi rejim bilan iqtisodiy, infratuzilmaviy va xavfsizlik sohalarida faol hamkorlik olib bormoqda. 2024–2025 yillarda Toshkent va Kobul o‘rtasida yuqori darajadagi rasmiy uchrashuvlar bo‘lib o‘tdi: 2024 yil 17 avgustda Bosh vazir Abdulla Aripov Afg‘onistonga tashrif buyurib, taxminan 2,5 milliard dollarlik savdo va investitsiya memorandumi imzolandi. Bu loyihalar qatorida temiryo‘l liniyalari, elektr uzatish, er resurslari va yirik investitsiya zonalari, jumladan, Termiz atrofida bozor zonasi shakllantirilmoqda. 2025 yilda O‘zbekiston Afg‘oniston bilan 500 kVlik elektr uzatish loyihasini boshlashni rejalashtirib, hamda Trans-Afg‘on temiryo‘l loyihasi orqali «Termez–Mozori Sharif–Kobul–Peshovar» yo‘nalishida temiryo‘l qurilishini jadallashtirmoqda. Bu transport yo‘lagi orqali O‘zbekiston Markaziy Osiyo va Janubiy Osiyo o‘rtasida bevosita ulanishni ta’minlaydi. Rasmiy tan olish masalasida O‘zbekiston rahbariyati ehtiyotkor yondashmoqda. Prezident maxsus vakili Abdulaziz Komilov iyun oyida shunday degan: «Biz (Tolibonni) vaqt kelganda xalqaro hamjamiyat, jumladan BMT bilan birgalikda tan olamiz». Undan tashqari, Toshkent Afg‘oniston masalasini BMT, SCO va Turk davlatlari doirasida muntazam muhokama qilib, xalqaro tan olish uchun zamin yaratishga intilmoqda . Axborot sohasida ham O‘zbekiston Kobuldek yaqin davlat bilan diplomatik aloqalarni kuchaytirgan: amaldorlar uchrashadi, elchixona darajasidagi vakillar almashiladi va Afg‘onistondan kelgan delegatsiyalar ham Toshkentda doimiy ravishda uchrashuvlarga kirishgan. Tibbiyot va sog‘liqni saqlash yo‘nalishlarida ham hamkorlik chuqurlashmoqda: O‘zbekiston dorilar va tibbiy texnika bilan ta’minlamoqda. Shuningdek, O‘zbekiston G‘arbiy Afg‘onistondagi Qo‘shtepa kanali loyihasidan kelib chiqadigan suv va ekologik muammolar yuzasidan Tolibon bilan diplomatik muzokaralar olib bormoqda. Umuman olganda, O‘zbekiston Afg‘onistonga bo‘lgan siyosatini «iqtisodiy integratsiya, infratuzilma loyihalari va xalqaro hamjamiyat bilan muvofiqlashtirilgan tan olish» asosida qurmoqda, shu bilan birga xavfsizlik, suv resurslari va insonparvarlik masalalariga e’tibor bermoqda. Mehrinoza Farmonova tayyorladi