Milliarderlarni uxlatmagan tun: Kriptobozordagi kuchli silkinish sababi va oqibatlari haqida

2025 yil 11 oktyabrga o‘tar kechasi kriptovalyuta bozori keskin quladi hamda buning oqibatida bir milliondan ortiq treyder zarar ko‘rdi. Kripto-birjalarda majburan yopilgan savdo pozitsiyalarining umumiy hajmi esa 19 milliard dollardan oshdi. Bu kriptovalyuta tarixdagi mutlaq antirekord hisoblanadi. 122 ming dollardan yuqori savdoda yurgan Bitcoin kutilmaganda 112 ming dollardan pasaydi, hatto Binance birjasida qisqa muddatda 102 ming dollargacha tushdi. Ayrim yirik altkoinlar esa atigi bir necha daqiqada o‘z qiymatini 80 foizgacha yo‘qotdi. Ochig‘ini aytish kerak, bozor rivojlanishi bilan yirik likvidatsiyalarni kuzatish kripto-treyderlar uchun o‘ziga xos, hatto biroz kinoyali tomoshaga aylandi. Bozor qulashi paytida ijtimoiy tarmoqlar botlar va trekerlar yuborayotgan «rekord yo‘qotish» haqidagi bildirishnomalar bilan to‘lib ketadi. Aslida, inglizcha «wrecked» (ya’ni «butkul vayron bo‘lgan») so‘zidan olingan REKT atamasi shunday jarayondan paydo bo‘lgan. Bu so‘z kapitalning to‘liq yo‘qotilishini anglatadi va bugun hatto kripto-tahlil platformalari interfeyslarida ham qo‘llanilmoqda. 11 oktyabr kechasida mashhur Coinglass trekerining REKT ko‘rsatkichi har daqiqada o‘nlab million dollarga oshib bordi. Bu yirik birjalarda savdo qilayotgan treyderlar zararining umumiy hajmini ifodalaydi. Treyderlarda bo‘layotgan vaziyatni anglash va chora ko‘rish uchun atigi bir necha daqiqa bor edi. Biroq ba’zi birjalarning interfeysi ishlamay qoldi. Tangalarning arzon narxda xarid qilinishi esa texnik jihatdan deyarli imkonsiz bo‘ldi, chunki ko‘pchilikning depoziti allaqachon kuyib ketgandi. Bu qulashning sabablari murakkab va o‘zaro bog‘liq omillar zanjiriga ega. Oqibatlarning ko‘lami hali to‘liq aniqlanmagan, bozor ishtirokchilari esa hanuz vaziyatni baholamoqda. Ijtimoiy tarmoqlarda ayrim kripto-fondlar bankrot bo‘lishi mumkinligi haqidagi mish-mishlar tarqalmoqda, ekspertlar esa haqiqiy oqibatlar kelajakda, kutilmaganda namoyon bo‘lishi mumkinligini ta’kidlayapti.   Birinchi sabab — ochko‘zlik! Bitcoin va boshqa kriptovalyutalarning narxi rekord darajaga chiqqach, juda ko‘p treyderlar bozor yana o‘sadi, degan umidda garov qo‘ydi hamda buning uchun qarz mablag‘lardan (kredit yelkasidan) foydalandi. Ammo bozor keskin teskari harakat qilganda, avtomatik likvidatsiyalar zanjiri boshlandi. Bu esa narxlarning yanada tushishiga va yangi majburiy yopilishlarga sabab bo‘ldi. Qulashdan atigi bir necha soat avval mutaxassislar Bitcoin fyuchers pozitsiyalaridagi g‘ayrioddiy hajmni qayd etgan edi. Ular «leverage reset» — ya’ni kredit yelkalarini qayta tiklash jarayoni boshlanganini taxmin qilgan. Bu, o‘z navbatida, qarz mablag‘lar bilan ochilgan haddan tashqari xavfli pozitsiyalarni bozorning o‘zi «tozalab tashlashini» anglatadi. Kriptobozorda «likvidatsiya» deyilganda, odatda Bitcoin’ning sotilishi emas, balki muddatsiz fyuchers shartnomalaridagi majburiy yopilishlar nazarda tutiladi. Bunday kelishimlar treyderga qarz yelkasi orqali Bitcoin narxiga pul tikish imkonini beradi. Bunda kriptovalyutaning o‘zi sotib olinmaydi. Yuqori likvidlik, muddatning yo‘qligi va 100 baravargacha kredit yelkasi imkoniyati tufayli bu «perp» shartnomalar kriptobozorning eng mashhur derivativiga aylangan. Kredit yelkasi treyderga o‘z kapitalidan bir necha baravar katta pozitsiya ochish imkonini beradi. Masalan, 10x yelka bilan 10 000 dollar depozit asosida 100 000 dollar hajmli savdo pozitsiyasi ochish mumkin. Bu pozitsiya treyderning hisobidagi mablag‘ bilan kafolatlanadi. Narx pozitsiyaga qarshi harakat qilsa, zarar shu kafolat mablag‘ni kamaytiradi. Agar garov yetarlicha kamayib ketsa, birja avtomatik tarzda pozitsiyani yopadi, chunki u o‘z zararini oldini olishga majbur. Likvidatsiya chegarasi kredit yelkasi darajasiga bog‘liq: yelka qancha katta bo‘lsa, narxdagi o‘zgarish shuncha kichik bo‘lsa ham pozitsiya yopilishi mumkin. Narxlar tushishni boshlaganda, aynan yuqori yelka bilan ochilgan pozitsiyalar ketma-ket likvidatsiya qilinadi va bu bozorga qo‘shimcha bosim beradi. Shunda bir likvidatsiya boshqasini qo‘zg‘atadigan zanjirli reaksiya yuz beradi. Birjalar bunday vaziyatlarning ta’sirini kamaytirish uchun sug‘urta fondlari va qisman likvidatsiya tizimlaridan foydalanadi. Ammo bozor keskin qulasa, bu choralarning o‘zi ham yetarli bo‘lmaydi. Shunda ADL (Auto-Deleveraging) kabi favqulodda mexanizmlar ishga tushadi, ya’ni birja bozorning qarama-qarshi tomonidagi boshqa treyderlarning foydali pozitsiyalarini majburan yopishni boshlaydi.   Ikkinchi sabab — savdo urushi Bozor qulashi AQSH prezidenti Donald Trampning Xitoydan import qilinadigan mahsulotlarga tariflarni keskin oshirish haqidagi bayonotidan keyin boshlandi. Dastlab kriptobozor fond indekslariga ergashgan holda inersiya bilan pasaydi, biroq bu tushish keskin darajada emas edi. Keyingi bayonotda Tramp 1 noyabrdan boshlab AQSH mavjud bojxona stavkalariga qo‘shimcha 100 foizlik boj joriy etishini aytdi. Bu esa bozor bosimini yanada kuchaytirdi. Trampning yangi bojlar haqidagi e’loni rasmiy ravishda sotuvlar to‘lqinini boshlab bergan omil sifatida qayd etildi, ammo mutaxassislarning fikricha, bu xabar bozorni shunchalik silkitib yuborishi mumkin emas edi. Ehtimol, bu xabar bozordagi umumiy vahimani kuchaytirib, investorlarning keskin reaksiyasini qo‘zg‘atgan.   Uchinchi sabab — marketmeykerlarning reaksiyasi Kriptobozorning asosiy xususiyatlaridan biri bu blokcheyn ma’lumotlarining to‘liq shaffofligidir. Analitiklar faqat taxminlar bilan cheklanmay, balki to‘g‘ridan-to‘g‘ri tranzaksiyalarni kuzatish orqali yirik ishtirokchilar faoliyatini aniqlay oladilar. Shuni aytish kerakki, birjalar, yirik treyderlar va marketmeykerlarga tegishli hamyonlar allaqachon aniqlangan va monitoring ostida. 10-11 oktyabr kunlari sodir bo‘lgan qulash jarayonida marketmeyker (bozorda narxlarni shakllantiruvchi va savdoga doimiy likvidlik, ya’ni sotuvchi va xaridorni ta’minlab beruvchi yirik ishtirokchi)larning bozordan chiqib ketishi pasayishni yanada kuchaytirgan asosiy omillardan biri bo‘ldi. Coinwatch analitik platformasi ma’lumotlariga ko‘ra, bir yirik token bo‘yicha birja orderbuki (sotib olish va sotish buyruqlari jadvali) chuqurligi +1% darajada atigi 40 daqiqa ichida 98% ga kamaygan. Shu kabi o‘zgarishlar boshqa aktivlarda, jumladan Bitcoin’da ham kuzatildi va ular likvidatsiyalar kaskadi boshlanishi bilan bir vaqtda sodir bo‘ldi. Bu esa likvidlik ta’minlovchilarning muvofiqlashtirilgan harakatlarini ko‘rsatishi mumkin. Bitcoin narxi 108 ming dollarga tushganida, marketmeykerlar deyarli narxlarni ushlab turishni to‘xtatdi va ayrim altkoinlar 80 foizgacha quladi. Bunday vaziyatda narxni ushlab turish ularga katta zarar keltirishi mumkin, shu sababli ular bozorni tark etishni afzal bildi, chunki ularda bozorni qo‘llab-quvvatlash majburiyati yo‘q. Pozitsiyalarning mutanosib emasligi (deyarli 90% «long» pozitsiyalar) va kutilayotgan qulash belgilari sharoitida narxlarni vaqtincha qo‘llamaslik ratsional strategiya sifatida ko‘rildi.   To‘rtinchi sabab — birja mexanizmlari Aynan likvidlikning yo‘qligi zararli pozitsiyalarni orderbuk orqali yopishni imkonsiz holatga keltirdi. Natijada, birjalarda ADL (Auto-Deleveraging) mexanizmi ishga tushdi. Bu tizim agar birja yoki sug‘urta fondi zararlarni qoplashga ulgurmasa, bozorning qarama-qarshi tomonidagi foydali pozitsiyalarni avtomatik ravishda majburan yopadi. Bu odatda favqulodda choralar sirasiga kiradi, biroq bu safar Binance, Bybit va Hyperliquid kabi yirik birjalarda u faollashdi va likvidatsiyalar kaskadini yanada chuqurlashtirdi. Bunga qo‘shimcha ravishda, birjalarda ko‘plab texnik nosozliklar kuzatildi. Buning oqibatida so‘rovlar sonining keskin ko‘payishi sababli savdolarni ochish deyarli imkonsiz bo‘ldi. Qulash paytida Hyperliquid birjasi ikki yil ichida ilk bor kross-marginal ADL tizimini ishga tushirdi. Natijada mingdan ortiq hamyon avtomatik tarzda «bo‘shatildi» — ya’ni ba’zi foydali pozitsiyalar majburan yopildi, shunda boshqa treyderlarning zararlarini qoplash imkoniyati yaratildi. Hyperliquid’ning o‘ziga xos jihati shundaki, bu jarayon to‘liq blokcheynda sodir bo‘ladi, shuning uchun u butunlay shaffof. Bu esa mexanizm qachon va qanday hajmda ishga tushganini aniqlash imkonini beradi. Hyperliquid’ning ochiq reyting jadvaliga ko‘ra, 11 oktyabr kuni bir necha yirik treyder o‘nlab million dollarlik zararni qayd etgan, ba’zilari esa butun depozitini yo‘qotgan. Ulardan biri, TheWhiteWhale taxallusi ostida tanilgan treyder bo‘lib, X’da o‘z strategiyasi haqida yozar ekan, shunday deydi: «Men xotinimning quchog‘ida yig‘ladim».   Ichki likvidatsiya X’dagi mashhur postlardan birida bir treyderning savdo pozitsiyalari tahlil qilindi. Soat 00:00 (Moskva vaqti bilan) u quyidagi uchta pozitsiyani ushlab turgan:

• Bitcoin bo‘yicha 5 mln dollarlik «long» (o‘sishga tikilgan) pozitsiya — kredit yelkasi 3x;
• DOGE bo‘yicha 500 ming dollarlik «short» (pasayishga tikilgan) pozitsiya — kredit yelkasi 15x, bu xej (hedge) sifatida ishlatilgan;
• Ethereum bo‘yicha 1 mln dollarlik «long» pozitsiya — kredit yelkasi 5x.

Soat 00:10 da DOGE kursi keskin tushdi va bu «short» pozitsiyani juda foydali holatga keltirdi. Ammo yuqori foyda va katta kredit yelkasi birlashganda, pozitsiya ADL mexanizmi ostiga tushdi va majburiy ravishda yopildi. Oqibatda portfel himoya pozitsiyasidan ayrildi va to‘liq bozor xavfiga ochiq holatga keldi. 00:20 ga kelib, narxlar pasayishda davom etgan va qolgan bitkoin hamda Ethereum «long» pozitsiyalari ham likvidatsiya qilingan. Yakunda treyder butun portfeldan ayrilgan. Bir tunning o‘zida bu kabi voqealar minglab sodir bo‘ldi. Hatto puxta strategiyaga ega tajribali treyderlarning ham foydali pozitsiyalari ADL mexanizmi orqali majburan yopilib, ularning boshqa aktivlarini zaif holatga keltirgan va likvidatsiyalar kaskadini yanada kuchaytirgan.   Taxminiy versiyalar va nazariyalar Nimaga bunday bo‘lgani haqidagi eng mashhur taxminlardan biri Binance birjasiga qarshi ataylab amalga oshirilgan hujum haqidagi fikr bo‘lib qolmoqda. Unga ko‘ra, kimdir ta’minot tizimidagi (margin collateral) zaifliklardan foydalangan va uchta token — USDe, wBETH va BNSOL orqali bozorni urgan. Qizig‘i, faqat Binance birjasida ushbu uch token narxi keskin tushgan, boshqa birjalarda esa bunday holat kuzatilmagan. Ular ayrim savdo juftliklarida garov sifatida ishlatilgan va bozor qulashidan bir necha kun oldin Binance 14 oktabrdan boshlab aynan shu tokenlar uchun yangi savdo shartlari joriy etilishini ogohlantirgan edi. Bu versiyani yoqlovchilarga ko‘ra, dastlabki hujum nazoratdan chiqib ketgan va butun tizim bo‘ylab likvidatsiyalar zanjirini qo‘zg‘agan. Haqiqatdan ham, Binance’dagi ushbu uch tokenning narxi soat 23:40 atrofida qulay boshlagan, 20 daqiqa o‘tib esa butun bozor qulashi va majburiy yopilishlar ketma-ketligi boshlangan. Bu taxminni bilvosita Binance’ning o‘zi ham tasdiqlagandek bo‘lmoqda. Kompaniya hodisadan so‘ng foydalanuvchilarga, aynan garov sifatida USDe, wBETH va BNSOL ishlatgan treyderlar 280 mln dollardan ortiq kompensatsiya to‘lashini e’lon qildi. Biroq rasmiy bayonotda aniq sabab ko‘rsatilmagan. Binance «makroiqtisodiy yangiliklar va u sababli yuzaga kelgan sotuv to‘lqini»ni bahona sifatida keltirdi. 14 oktabr kechqurun, Binance «Together Initiative» nomli yangi dasturini ishga tushirdi — uning maqsadi bozor ishonchini tiklash edi. Dasturga ko‘ra, 10–11 oktabr kunlari likvidatsiyalar oqibatida kapitalining 30 foizdan ortig‘ini yo‘qotgan foydalanuvchilarga jami 300 dollar mln miqdorida tokenlar taqsimlanadi. Yana 100 mln dollar esa institutsional (yirik) mijozlarga imtiyozli kredit sifatida ajratiladi. Binance bu bilan o‘zini aybdor deb tan olmagan, ammo kompaniya bu qadamni «tarmoqni eng og‘ir pallada qo‘llab-quvvatlash zarurati» sifatida izohlagan. Kim bu voqealar ortida turgani va hujum mexanizmi qanday ishlagani hozircha noma’lum. Balki buni vaqt yoki rasmiy tergov aniqlab berar. Shu bilan birga, fitna nazariyasiga moillar esa bunday manipulyatsiyada birjalarning o‘zi yoki ichki insayderlarni ayblamoqda. Ularning fikricha, bunga Hyperliquid birjasida qulashdan bir necha soat oldin ochilgan yirik «short» pozitsiyalar dalil bo‘lishi mumkin, lekin ular kamida 150 mln dollar foyda ko‘rgan.   Bozor uchun oqibatlar Kriptobozor tahlilchisi Viktor Pershikovga ko‘ra, yuz bergan voqealarning to‘liq ta’siri hali namoyon bo‘lgani yo‘q. Kriptovalyuta bozorining dastlabki reaksiyasi keskin narx pasayishi bo‘ldi, biroq ko‘plab aktivlar qisqa vaqt ichida qisman tiklanishga muvaffaq bo‘lmoqda.

«Hozircha sanoatdagi kim va qay darajada zarar ko‘rgani haqida deyarli aniq ma’lumot yo‘q. 2022 yil bahorida yirik kriptofond Three Arrows Capital qulaganida ham bu hodisa avvaliga bir martalik deb o‘ylangan edi. Ammo oxir-oqibat u kriptobozorni inqirozga olib kelib, o‘sha yil oxirida birjasining qulashi uchun zamin yaratgan», deya eslaydi Pershikov.

Cifra Markets kriptobrokerining yetakchi tahlilchisi Aleksandr Krayko ham bu fikrga qo‘shilmoqda. Bitcoin va Ethereum nisbatan barqaror turgani, ammo altkoinlar «katta talafot ko‘rganini» aytadi. Masalan, Cosmos (ATOM) tokeni ayrim birjalarda bozor narxi $4 atrofida bo‘lishiga qaramay, $0,001 gacha qulagan.

«Bunday holatlar bozor xotirasida uzoq saqlanadi — ular haqiqiy likvidlik qayerda to‘planganini va xavflarni boshqarish har qanday prognozdan muhimroq ekanini yaqqol ko‘rsatadi», deya xulosa qiladi Krayko.

Pershikovning qo‘shimcha qilishicha, o‘tgan hafta sodir bo‘lgan bu voqealar AQSHda yangi altkoin asosidagi ETF fondlari tasdiqlanishidan sal oldin yuz berdi. Shu sababli, bu qulashi tufayli altkoinlarga bo‘lgan talab sezilarli darajada kamayishi mumkin.   ETF fondlarining roli ETF (Exchange traded fund) — bu kriptovalyutani birja aksiyalari ko‘rinishida sotib olish imkonini beruvchi sarmoya vositasi hisoblanadi. Masalan, BlackRock kompaniyasining Bitcoin va Ethereum asosidagi ETF fondlari haqiqiy kriptovalyutani xarid qilib, aksiyalar chiqaradi. 2025 yil kuziga kelib, AQSHning Qimmatli qog‘ozlar va birjalar komissiyasi (SEC) ko‘rib chiqayotgan o‘nlab altkoin asosidagi ETF arizalari mavjud.

«Bozor ishtirokchilari yana bir bor shuni anglab yetdiki, hatto BlackRock kabi yirik o‘yinchilar mavjud bo‘lishiga qaramay, keskin qulash (flash crash) holatlari yana sodir bo‘lishi mumkin», deydi Pershikov.

Uning fikricha, yaqin oylar ichida investorlarning e’tibori barqarorroq va yirik kapitalga ega kripto-aktivlar tomon siljishi mumkin. Bu esa altkoinlar uchun yangi «alt-sezon» (massaviy o‘sish davri) ehtimolini deyarli yo‘qqa chiqaradi.   19 milliard dollarlik likvidatsiya bahosi qanchalik ishonchli? 19 milliard dollarlik ko‘rsatkich bu treyderlarning haqiqiy yo‘qotgan puli emas, balki likvidatsiya qilingan pozitsiyalarning umumiy nominal hajmi. Masalan, 10x kredit yelkasi bilan savdo qilayotgan treyder 10 ming dollar o‘z mablag‘i evaziga 100 ming dollarlik pozitsiya ochadi. Agar bu pozitsiya likvidatsiya qilinsa, u aslida 10 ming dollarni yo‘qotadi, ammo trenerlari statistikada 100 ming dollarlik likvidatsiya sifatida qayd etadi. Boshqa tomondan, ayrim ishtirokchilarning fikricha, agregatorlar ma’lumotlari to‘liq manzarani aks ettirmaydi. Ularning so‘zlariga ko‘ra, ayrim yirik birjalar foydalanuvchilarni vahimaga solmaslik uchun likvidatsiya ma’lumotlarini atayin sekinlashtirib e’lon qiladi. Bu esa haqiqiy yo‘qotish hajmlarini kamaytirib ko‘rsatish ehtimolini oshiradi. Bu haqda Bybit birjasi rahbari Ben Chjou ochiq aytgan, shuningdek, Coinglass ma’lumot provayderi administratorlari ham buni tasdiqlagan. Binance asoschisi Changpeng Jao likvidatsiyalar grafigini qayta joylashtirganida, unda Binance’dagi hajmlar Hyperliquid’dagidan ancha past ko‘ringan. Shunda Hyperliquid asoschisi Jeff Yan ijtimoiy tarmoqda yirik birjalarni statistikani pasaytirishda ayblagan. U Binance hujjatlariga tayangan holda, birjalar bir soniyada faqat bitta likvidatsiyani ko‘rsata olishini tushuntirgan. Shunday qilib, 19 milliard dollar — bu aniq zarar miqdori emas, balki bozorda likvidatsiya to‘lqinining intensivligini ko‘rsatuvchi taxminiy raqam. Ammo bu ko‘rsatkich shubhasiz kriptobozor tarixidagi rekord bo‘lib qoladi. Likvidatsiyalar haqidagi ma’lumotlar hanuzgacha bozor kayfiyati va xavf darajasini baholashdagi muhim indikator hisoblanadi. Bunday «portlashlar» bozorning qanchalik qarz bilan to‘yinganini va yuqori volatillikda pozitsiyalar qanday tezlikda «nolga tushishini» ko‘rsatadi. Shu sababli umumiy likvidatsiya hajmi shunchaki zarar statistikasi emas, balki bozor qizib ketganini yoki aksincha, «tozalanish» bosqichiga o‘tganini ko‘rsatuvchi signal. U tahlilchilarga korreksiya chuqurligini va bozorning barqarorlik darajasini baholashga yordam beradi.

Nurmuhammad Fayzulloyev tayyorladi.